Rutger Bregman - Gratis Geld voor Iedereen (2014, De Correspondent).pdf - PDFCOFFEE.COM (2024)

Gratis geld voor iedereen

Eerder werk van Rutger Bregman: Met de kennis van toen (2012) De geschiedenis van de vooruitgang (2013)

Rutger Bregman

En nog vijf grote ideeën die de wereld kunnen veranderen

Amsterdam, 2014

Copyright © Rutger Bregman Omslagontwerp Harald Dunnink en Martijn van Dam (Momkai) Illustratie auteur Cléa Dieudonné Infographics Momkai Vormgeving binnenwerk Pre Press Media Groep Druk Koninklijke Wöhrmann, Zutphen isbn 978 90 822 5630 7 nur 320

Inhoud

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

De terugkeer van de utopie Een werkweek van vijftien uur Waarom we iedereen gratis geld moeten geven De race tegen de machine Het einde van de armoede De lessen van de geschiedenis Verbeter de wereld, begin bij de belasting Nieuwe cijfers voor een nieuwe tijd Achter de poorten van Luilekkerland Hoe ideeën de wereld veranderen

9 29 51 71 93 113 131 153 173 195

Noten Dankwoord

209 253

Een kaart van de wereld waar Utopia niet op voorkomt, is het niet waard om zelfs maar een blik op te werpen: er staat dat ene land niet op waar de Mensheid altijd aan wal gaat. En als de Mensheid er eenmaal aan wal gegaan is, kijkt ze uit naar een beter land om naartoe te zeilen. Vooruitgang is de verwezenlijking van Utopia’s. Oscar Wilde (1854-1900)

1 De terugkeer van de utopie

Laat ik beginnen met de belangrijkste les van de geschiedenis. Vroeger was alles slechter. Gedurende zo ongeveer 99 procent van de wereldgeschiedenis was 99 procent van de mensheid arm, hongerig, bang, vies, dom, ziek en lelijk. Blaise Pascal (1623-1662), de Franse filosoof, schreef in de zeventiende eeuw nog dat het leven één groot tranendal was. ‘De mens is groots omdat hij van zichzelf weet dat hij ellendig is,’ noteerde hij. Zijn Britse collega Thomas Hobbes (1588-1679) stemde in. ‘Smerig, beestachtig en kort,’ zo vatte hij het leven van de mens samen. In de afgelopen tweehonderd jaar is die toestand op zijn kop gezet. In slechts één promille van de tijd die wij als soort hebben doorgebracht op deze planeet zijn miljarden van ons rijk, doorvoed, veilig, schoon, slim, gezond en soms zelfs mooi geworden. In 1820 leefde 84 procent van de wereldbevolking in extreme armoede.1 In 1980 was dat afgenomen naar 52 procent en nu, slechts een paar decennia later, zitten we onder de 20 procent. Als het zo doorgaat is de extreme armoede – de toestand waarin bijna iedereen bijna altijd heeft geleefd – binnen dertig jaar uitgeroeid. De armen die dan nog overblijven, zullen tot de rijksten uit de wereldgeschiedenis behoren. Zo ontvangt een Nederlander met een daklozenuitkering nu al meer dan de gemiddelde burger in 1950 en vier keer zoveel als een Nederlander tijdens de zogenaamde ‘Gouden Eeuw’, toen de Hollanders nog heersten over de wereldzeeën.2 Eeuwenlang stond de geschiedenis bijna stil. Er gebeurde genoeg om bibliotheken te vullen, daar niet van, maar beter werd het er niet op. Zouden we een Italiaanse boer uit het jaar 1300 in een tijdmachi9

Twee eeuwen van waanzinnige vooruitgang

Dit is een grafiek waar je even voor moet gaan zitten. Iedere stip is een land. Hoe groter de stip, hoe meer inwoners. Onder staan de landen uit het jaar 1800, boven de landen uit het jaar 2012. Zelfs in de rijkste landen van het jaar 1800 (Nederland, de Verenigde Staten) was de levensverwachting nog lager dan in het ongezondste land van 2012 (Sierra Leone). Dat wil zeggen: in 1800 waren alle landen arm en ongezond. Nu is zelfs sub-Saharisch Afrika een stuk gezonder dan de rijkste landen in 1800, al is Congo er in inkomen niet op vooruit gegaan in de afgelopen tweehonderd jaar. Toch komen steeds meer landen aan in Luilekkerland, het gebied rechts boven in de grafiek. Daar ligt het gemiddelde inkomen boven de 20.000 dollar en de levensverwachting boven de 75. Bron: Gapminder.org

10

ne stoppen en naar het platteland van 1880 transporteren – hij zou weinig verschil zien. Historici schatten het gemiddelde inkomen in het Italië van 1300 op ongeveer 1600 dollar per jaar. Bijna zeshonderd jaar later, na Columbus, Galilei en Newton, de wetenschappelijke revolutie, de reformatie en de verlichting, de uitvinding van het buskruit, de boekdrukkunst én de stoommachine, was dat nog steeds: 1600 dollar.3 De gemiddelde Italiaan was weinig opgeschoten met zeshonderd jaar aan beschaving. Pas rond 1880 - Alexander Graham Bell had net de telefoon uitgevonden, Carl Benz sleutelde aan zijn eerste auto en Josephine Cochrane broedde op misschien wel het geniaalste idee aller tijden (de vaatwasmachine) – pas tóen werd ook die Italiaan meegesleurd in de geschiedenis van de vooruitgang. Het is een waanzinnige achtbaan. In de afgelopen twee eeuwen is niet alleen de wereldbevolking, maar ook de welvaart explosief gegroeid. Het inkomen per hoofd van de bevolking is nu tien keer zo hoog als in 1850. De gemiddelde Italiaan is meer dan vijftien keer zo rijk als in 1880. En de wereldeconomie? Die is 250 keer zo groot als voor de industriële revolutie, toen bijna iedereen bijna overal nog arm, hongerig, bang, vies, dom, ziek en lelijk was.

De utopie van de middeleeuwen Vroeger, kortom, was alles slechter. Niet zo gek dus, dat er toen nog gedroomd werd van betere tijden. Het mooiste voorbeeld van zo’n droom is misschien wel Luilekkerland. Wie er wil komen moet zich door een berg rijstebrij van drie mijl dik vreten. Maar die moeite loont, want eenmaal in Luilekkerland aangekomen, blijken de wijn en de limonade door de rivieren te stromen. Gebraden ganzen vliegen door de lucht, pannenkoeken groeien aan de bomen en het regent warme vlaaien en pasteien. Boer, ambachtsman en klerk – iedereen is gelijk en ligt heerlijk te luieren in het gras. In Luilekkerland, ook wel Cocagne genoemd, is nooit ruzie. 11

Er wordt gefeest, er wordt gedanst, er wordt gezopen. Iedereen doet het met iedereen. ‘Naar middeleeuwse opvatting zou het huidige West-Europa in hoge mate de verwezenlijking van Cocagne zijn,’ schrijft de historicus Herman Pleij.4 ‘Fastfood is er op elk uur van dag en nacht, evenals klimaatbeheersing, vrije seks, arbeidsloos inkomen en plastische chirurgie die de jeugd verlengt.’ Aan het begin van de eenentwintigste eeuw lijden wereldwijd zelfs meer mensen aan overgewicht dan aan honger.5 Het gemiddelde moordcijfer in West-Europa ligt veertig keer lager dan in de middeleeuwen en voor iedereen met het juiste paspoort is een indrukwekkend sociaal vangnet opgetuigd.6 Misschien is dat wel ons grootste probleem: de oude, middeleeuwse droom van Luilekkerland raakt op. Een beetje meer consumptie, een beetje meer veiligheid – het kan nog wel, maar de nadelen in de vorm van vervuiling, obesitas en Big Brother zijn zo langzamerhand een stuk groter. Voor de middeleeuwer was Luilekkerland nog een paradijselijke fantasie. ‘Een vluchtroute uit het aardse lijden,’ noemt Pleij het. Maar als we die Italiaanse boer uit 1300 zouden vragen wat hij vindt van onze wereld, dan zou hij vast aan Luilekkerland moeten denken. Wij leven zelfs in een tijd waarin Bijbelse visioenen uitkomen. Wat in de middeleeuwen nog een wonder was, voltrekt zich nu voor onze ogen: blinden zien, lammen lopen en doden staan op uit hun graf. Neem de Argus ii, een breinimplantaat dat mensen met een erfelijke oogziekte weer een beetje zicht geeft. Of neem de Rewalk, een set van robotbenen die lammen weer laat lopen. Of denk aan de Rheobatrachus, een kikkersoort die in 1983 uitstierf, maar door Australische wetenschappers opnieuw tot leven is gewekt met oud dna-materiaal. De Tasmaanse tijger is de volgende op het wensenlijstje van deze onderzoekers, die onderdeel uitmaken van het zogenoemde ‘Lazarus Project’ (Johannes 11, vers 1 tot 44). Want ja, we leven in tijden waarin Bijbelse visioenen uitkomen. Sciencefictionverhalen trouwens ook, want de eerste zelfrijdende auto’s doen hun rondjes al. Op dit moment rollen er hele embryonale celstructuren uit 3D-printers en zijn er verlamde mensen die met een 12

chip in hun brein, op pure denkkracht, robotarmen besturen. Of nog zoiets: de prijs van 1 watt zonne-energie daalde sinds 1980 met 99 procent. De oude droom van Karl Marx (alle productiemiddelen in handen van de massa) zou zomaar werkelijkheid kunnen worden, maar dan nu door de opkomst van 3d-printers en zonnepanelen. En – niet geheel onbelangrijk – zonder een bloedige revolutie. Lange tijd was Luilekkerland voorbehouden aan een kleine elite in het rijke Westen. Maar dat is verleden tijd. Sinds China het juk van het communisme heeft afgeschud, zijn 700 miljoen Chinezen uit de extreme armoede opgeheven.7 Ook Afrika is geen hopeloos continent meer. Het herbergt zes van de tien snelst groeiende economieën.8 Anno 2013 hadden zes van de zeven miljard wereldbewoners al een mobiele telefoon (ter vergelijking: 4,5 miljard hadden een toilet).9 Het aantal wereldburgers dat toegang heeft tot het internet steeg van 0,4 procent in 1994 naar 40,4 procent twintig jaar later.10 Qua gezondheid, de grootste belofte van Luilekkerland, is de vooruitgang werkelijk op hol geslagen. Krijgen we er in rijke landen iedere week nog een weekend bij aan levensverwachting, in Afrika zijn het meer dan De prijs van zonne-energie, 1977-2014

Bron: Bloomberg

13

vier dagen.11 Wereldwijd steeg de levensverwachting van 64 jaar in 1990 naar 70 jaar in 2012.12 Dat is bijna 2,5 keer zo hoog als in 1900. En hoewel in ons Luilekkerland de ganzen niet gebraden en al door de lucht vliegen, is sinds 1990 het aantal ondervoede mensen toch met meer dan een derde afgenomen. Het aantal wereldbewoners dat moet leven van minder dan 2000 calorieën per dag is zelfs gedaald van 51 procent in 1965 naar 3 procent in 2005.13 Meer dan 2,1 miljard mensen hebben tussen 1990 en 2012 toegang gekregen tot schoon drinkwater. Het aantal kinderen met een groeiachterstand is in dezelfde tijd met één derde gedaald, de kindersterfte is met maar liefst 41 procent afgenomen en de moedersterfte is gehalveerd. Of neem de teloorgang van ziekte. De grootste massamoordenaar uit de wereldgeschiedenis – pokken – is al uitgeroeid. Polio is bijna verdwenen; in 2013 waren er 99 procent minder slachtoffers dan in 1988. Ondertussen worden steeds meer kinderen gevaccineerd. Neem mazelen: de wereldwijde vaccinatiegraad steeg van 16 procent in 1980 naar 84 procent nu. Het aantal slachtoffers van mazelen is met drie kwart afgenomen in slechts dertien jaar. Sinds 1990 is het aantal slachtoffers van tuberculose bijna gehalveerd. Sinds 2000 daalde het aantal malariadoden met een kwart. En sinds 2005 is ook het aantal aidsdoden met een kwart gekrompen. Soms lijken de cijfers bijna te mooi om waar te zijn. Zo stierf vijftig jaar geleden één op de vijf kinderen vóór het vijfde levensjaar. Nu is dat één op de twintig. In 1836 overleed Nathan Meyer Rothschild, de rijkste man ter wereld, nog bij gebrek aan een simpele antibioticakuur. Maar in de afgelopen decennia hebben de spotgoedkope vaccins tegen mazelen, tetanus, kinkhoest, difterie en polio meer levens gered dan wereldvrede in de twintigste eeuw zou hebben gedaan.14 Natuurlijk zijn er altijd nog andere ziekten – denk alleen al aan kanker. Toch boeken we ook hier vooruitgang. Het prestigieuze tijdschrift Science noemde het inzetten van het eigen immuunsysteem tegen kanker de grootste wetenschappelijke doorbraak van 2013. Ook het klonen van menselijke cellen lukte voor het eerst in dat jaar. Vol-

14

De opmars van de vaccins

Bron: Wereldgezondheidsorganisatie

gens sommige wetenschappers is de eerste persoon die duizend jaar wordt al geboren.15 Ondertussen worden we steeds slimmer. In 1962 zat 41 procent van alle kinderen niet op school. Nu is dat minder dan 10 procent.16 De kinderarbeid is met een derde afgenomen sinds 1990.17 Het aantal mensen dat kan lezen is gestegen van 76 procent in 1990 naar 84 procent in 2012.18 In de meeste landen stijgt het iq met zo’n 3 tot 5 punten per decennium, vooral dankzij betere voeding en onderwijs. Dat verklaart wellicht ook waarom we zoveel beschaafder zijn geworden: het afgelopen decennium was het meest vreedzame in de hele wereldgeschiedenis. Volgens het Peace Research Institute te Oslo is het jaarlijks aantal oorlogsslachtoffers sinds 1946 met maar liefst 90 procent afgenomen. Ook het aantal moorden, berovingen en andere vormen van misdaad is op zijn retour. ‘Criminaliteit is aan het uitsterven in grote delen van de rijke wereld,’ schreef het tijdschrift The Economist onlangs nog. ‘Er zijn nog steeds criminelen, maar ze zijn met steeds minder, en ze worden oud.’19 15

Oorlog is op zijn retour sinds 1945

Bron: Peace Research Institute Oslo

Een treurig paradijs Welkom dus, in Luilekkerland. Hier is het goed toeven. Het leven in Cocagne is rijk, veilig en gezond. Eigenlijk ontbreekt het aan maar één ding: een reden om uit bed te komen. Want ja, in het paradijs valt toch niets meer te verbeteren. De Amerikaanse filosoof Francis Fukuyama schreef het al in 1989: we zijn in een tijdperk beland waarin alleen de ‘economische berekening, het eindeloze oplossen van technische problemen, bezorgdheid om het milieu, en de bevrediging van de steeds verfijndere wensen van de consument’ nog resten.20 Een procentje extra koopkracht. Wat minder co2-uitstoot. En misschien een nieuwe gadget – maar veel verder reiken onze visioenen niet meer. We leven in een rijk en overvloedig, maar ook treurig tijdperk. Er is ‘kunst noch filosofie’, schrijft Fukuyama. We hoeven alleen nog maar te zorgen voor ‘het museum van de menselijke geschiedenis’. Oscar Wilde, de Ierse dichter, vond dat we bij aankomst in Luilekkerland opnieuw in de verte zouden moeten kijken om vervolgens 16

de zeilen weer te hijsen. ‘Vooruitgang is de verwezenlijking van Utopia’s’ schreef hij. Maar we zien niets in de verte. Het is mistig in Luilekkerland. Juist op het moment dat we voor de historische taak staan om zin te geven aan dit rijke, veilige en gezonde bestaan, hebben we de utopie begraven. Een nieuwe droom is er niet, simpelweg omdat we ons geen betere wereld kunnen voorstellen. De meeste ouders in rijke landen denken zelfs dat hun kinderen slechter af zullen zijn dan zij – van 53 procent van de ouders in Australië tot 90 procent in Frankrijk.21 Maar Ouders in rijke landen denken dat hun kinderen slechter af zullen zijn dan zijzelf (in procenten)

Bron: Pew Research Center

17

de echte crisis van deze tijd, van mijn generatie, is niet dat we het niet goed hebben, laat staan dat we het niet goed zullen hebben. De echte crisis is dat we niet weten hoe het beter kan.

De moord op de grote verhalen Dit boek is geen poging om de toekomst te voorspellen. Het is een poging om de toekomst te ontgrendelen, om de ramen van het denken weer open te zetten. Natuurlijk, utopieën zeggen altijd meer over de tijd waarin ze geschreven zijn dan over wat komen gaat. De utopie van Luilekkerland zegt alles over het bestaan van de middeleeuwer. Dat wil zeggen: hoe ellendig het was. Of zeg gerust: hoe ellendig het bestaan van bijna iedereen bijna overal bijna altijd was. Varianten op de droom van Luilekkerland vinden we immers in iedere cultuur terug.22 De simpelste verlangens leiden tot de simpelste utopie. Wie honger heeft, droomt van een zalig feestmaal. Wie het koud heeft, droomt van een brandende kachel. Wie snel aftakelt, droomt van een eeuwige jeugd. Al deze verlangens zien we terug in de oude utopieën, die geschreven werden toen het leven nog smerig, beestachtig en kort was. ‘De aarde bracht geen angst of ziekte voort,’ fantaseerde de Griekse dichter Telecides al in de vijfde eeuw voor Christus. ‘Alles wat nodig was, verscheen spontaan. Iedere bergstroom zat vol met wijn en de gersttaarten vochten met de broden om bij de monden van de mensen te komen.’23 Maar tegenwoordig worden de dromen van een betere wereld er al vroeg uit gehamerd. Dromen veranderen in nachtmerries, zo luidt het cliché. Utopieën zouden in dwang, geweld of zelfs genocide ontaarden. Een utopie wordt een dystopie, of sterker nog, een utopie is een dystopie. ‘De wereld is niet maakbaar,’ klinkt het dan, terwijl we zelf het paradijs van de middeleeuwers hebben geschapen. Natuurlijk, de geschiedenis zit vol met afschuwelijke vormen van utopisch denken – fascisme, communisme, nazisme – zoals ook ie18

dere religie gewelddadige stromingen voorbrengt. Maar als één gelovige oproept tot geweld, dan brengt dat toch niet alle gelovigen in diskrediet? Waarom zou dat wel gelden voor de utopisten? Moeten we dan maar helemaal stoppen met dromen van een betere wereld? Nee. Maar dat is wel wat er gebeurt. Optimisme en pessimisme zijn synoniem geworden aan consumentenvertrouwen, of het gebrek daaraan. Radicale ideeën over een andere, betere wereld zijn bijna letterlijk ondenkbaar geworden. De notie van wat we als samenleving kunnen, is aan zware erosie onderhevig. En dan blijkt: zonder de utopie rest slechts de technocratie. Politiek is verworden tot probleemmanagement. Kiezers zijn gaan zweven, niet omdat partijen zo van elkaar verschillen, maar omdat ze steeds meer op elkaar lijken.24 De kloof tussen links en rechts is gekrompen tot enkele procentjes koopkracht. We zien het in de journalistiek, waar politiek wordt afgeschilderd als een spelletje waarbij niet idealen maar carrières op het spel staan. We zien het aan de universiteit, waar veel wordt geschreven, maar weinig gelezen, veel gepubliceerd, maar weinig gepolitiseerd. Universiteiten zijn een soort fabrieken geworden, net als ziekenhuizen, scholen en televisiezenders trouwens. Het enige wat dan nog overblijft, is sturen op de cijfers. Kwaliteit wordt kwantiteit – of het nu om de economie, de kijkcijfers of het aantal publicaties gaat. De bijbehorende ideologie wordt nog wel eens ‘het liberalisme’ genoemd, maar is daar eigenlijk nog maar een schim van. ‘Lekker jezelf zijn’, ‘gewoon je ding doen’, is al wat rest. Vrijheid is ons hoogste goed, maar het is een lege vrijheid geworden. De afschuw van ieder moralisme heeft de moraal uit de publieke discussie gebannen. Zo zou de publieke ruimte nu ‘neutraal’ moeten zijn, terwijl deze in werkelijkheid nog nooit zo paternalistisch is geweest. Op iedere hoek van de straat schreeuwt het ons toe: zuip, vreet, leen, werk, stress, koop en bedonder. Wat we onszelf ook mogen wijsmaken over de vrijheid van meningsuiting, onze waarden lijken verdacht veel op de waarden van juist die bedrijven die kunnen betalen voor de reclameslots rond acht uur ’s avonds.25 Zou een school of kerk ook maar een fractie van de invloed hebben die de reclame-industrie op ons en 19

onze kinderen heeft, dan zouden we moord en brand schreeuwen. Maar als het om de markt gaat, dan zijn we ‘neutraal’.26 Het enige wat rest voor de overheid is het heden repareren. Want mocht je als individu niet voldoen aan de blauwdruk van een echt succesvol leven, dan gelooft zij nog heilig in de maakbaarheid. Trefwoorden: controle, surveillance, repressie. De verzorgingsstaat is zich ondertussen steeds meer op de symptomen van ons onbehagen gaan richten in plaats van op de oorzaken. We gaan naar de dokter als we ziek zijn, naar de therapeut als we verdrietig zijn, naar de diëtist als we te dik zijn, naar de gevangenis als we crimineel zijn en naar de werkcoach als we werkloos zijn. Al deze diensten kosten handenvol geld, zonder dat ze veel opleveren. In het land met de hoogste zorgkosten ter wereld, de Verenigde Staten, daalt de levensverwachting zelfs voor veel mensen. Ondertussen krijgen markt en commercie vrij spel. De voedselindustrie voorziet ons van goedkope troep vol zout, suiker en vet, zodat we weer door kunnen naar de dokter en de diëtist. De oprukkende technologie vernietigt steeds meer banen, zodat we weer langs mogen bij de werkcoach. De reclame-industrie roept op om met geld dat we niet hebben troep te kopen die we niet nodig hebben om indruk te maken op mensen waar we een hekel aan hebben, zodat we daarna weer kunnen uithuilen bij de therapeut.27 Dat is de dystopie waar we nu in leven.

De verwende generatie Het is niet – ik kan dit niet genoeg benadrukken – dat we het niet goed hebben. Integendeel, de jeugd van tegenwoordig draagt eerder de last van de verwendheid. Jean Twenge, een psycholoog aan de Universiteit van San Diego, heeft zorgvuldig onderzoek gedaan naar de mentaliteit van jongeren vroeger en nu. Sinds de jaren tachtig, zo luidt haar conclusie, is onze eigenwaarde in opmars. Jongeren vinden zichzelf slimmer, betrouwbaarder en aantrekkelijker dan ooit. 20

‘Het is een generatie waarvan ieder kind verteld is: “Jij kunt alles worden wat je wilt. Je bent bijzonder,”’ aldus Twenge.28 Narcisme is ons met de paplepel ingegoten. Maar zodra de wijde wereld van onbegrensde mogelijkheden opengaat, storten we steeds vaker in. Dan blijkt de wereld een kille plek van concurrentie en werkloosheid. Geen Disneyland waarin alle dromen uitkomen (als je er maar hard genoeg in gelooft), maar een rat race waarin mislukken je eigen schuld is. Achter het narcisme gaat dan ook een poel van onzekerheid schuil. Twenge heeft ontdekt dat we in de afgelopen decennia veel angstiger zijn geworden. Ze vergeleek 269 studies tussen 1952 en 1993 en ontdekte dat het gemiddelde Noord-Amerikaanse kind begin jaren negentig angstiger was dan een psychiatrische patiënt begin jaren vijftig.29 Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie is depressie nu zelfs het grootste gezondheidsprobleem onder tieners. Rond 2030 zal het wereldwijd de zwaarste ziektelast zijn. 30 En dus wordt er gedweild met de kraan open. Nooit eerder liepen zo veel jongeren bij de psycholoog. Nooit eerder kampten zo veel jonge werknemers met een burn-out. Nooit eerder werden er zoveel antidepressiva geslikt. De ziekten van het collectief – werkloosheid, onbehagen, depressie - worden keer op keer in het individu gelokaliseerd. We zijn opgevoed met de gedachte dat niet de samenleving, maar wijzelf maakbaar zijn. Succes is nu een eigen keuze, en mislukken trouwens ook. Baan verloren? Dan heb je niet hard genoeg gewerkt. Ziek? Dan heb je een ongezonde levensstijl. Ongelukkig? Slik een pil. In de jaren vijftig stemde slechts 12 procent van de jongeren in met de stelling: ‘Ik ben een heel bijzonder persoon.’ Nu is dat 80 procent.31 En dat terwijl we juist steeds meer op elkaar zijn gaan lijken. We lezen dezelfde bestsellers, kijken dezelfde blockbusters en dragen dezelfde boxershorts.32 Werden onze grootouders nog gedisciplineerd door kerk, familie en vaderland, wij gaan gebukt onder media, marketing en een betuttelende overheid. Maar hoewel we meer op elkaar lijken dan ooit is het tijdperk van de grote collectieven toch voorbij. Kerk, 21

partij en vakbond lopen leeg. Ook de scheidslijnen van weleer, rechts en links, mogen wat ons betreft bij het grofvuil. We willen gewoon ‘de problemen oplossen’, alsof de politiek aan een consultancybureau kan worden uitbesteed. Natuurlijk, sommigen van ons proberen het oude vooruitgangsgeloof nog te reanimeren. Kan het toeval zijn dat mijn generatie voornamelijk door zogeheten ‘nerds’ wordt vertegenwoordigd, die met hun apps en gadgets de hoop op economische groei symboliseren? ‘De grootste geesten van mijn generatie denken na over de manier waarop ze mensen het beste op advertenties kunnen laten klikken,’ verzuchtte een oud-rekenwonder van Facebook onlangs nog.33 Laat er geen misverstand over bestaan: het kapitalisme heeft de poorten naar Luilekkerland opengezet. Maar nu is vooruitgang synoniem geworden aan economische voorspoed. In de eenentwintigste eeuw zullen we andere manieren moeten vinden om de kwaliteit van ons leven te verbeteren. De oplossingen voor stress en burn-out liggen in minder werken en meer vrije tijd. De oplossingen voor ideeënarmoede en apathie in minder kenniseconomie en meer verwondering. De oplossingen voor onbehagen en zinledigheid in minder cvbuilding en meer idealisme. We zijn er niet voor opgevoed, maar wij zullen zulke oplossingen weer politiek moeten maken. Wat dat betreft put ik hoop uit ons onbehagen, want onbehagen – dit is cruciaal – is niet hetzelfde als onverschilligheid. De wijdverbreide nostalgie, dat verlangen naar een verleden dat eigenlijk nooit heeft bestaan, doet vermoeden dat er nog idealen zijn, ook al hebben we ze levend begraven. Echte vooruitgang begint bij wat de kenniseconomie niet kan produceren: wijsheid over het goede leven. Wij moeten doen waar grote denkers als John Stuart Mill, Bertrand Russell en John Maynard Keynes een eeuw geleden al voor pleitten: ‘waarde hechten aan doel boven middel en aan het goede boven het nuttige.’34 Het belangrijkste is dat we onze geest weer op de toekomst richten. Dat we ophouden met het consumeren van ons eigen chagrijn via peilingen en de altijdslecht-nieuws-media. Dat we over alternatieven nadenken en nieuwe 22

collectieven vormen. Dat we het juk van de tijdgeest afschudden en het idealisme herkennen in elkaar. Misschien kunnen we dan ook weer naar buiten kijken, de wereld in. Dan zullen we zien dat de oude vooruitgang daar gewoon doordendert. We zullen zien dat we leven in een geweldige tijd, van afnemende honger en oorlog en van een snel stijgende rijkdom en levensverwachting. Maar dan zullen we ook zien hoeveel ons, de rijkste 10, 5 of misschien zelfs 1 procent, nog te doen staat.

De blauwdruk Het is tijd voor de terugkeer van de utopie. We hebben een nieuwe stip op de horizon nodig, een kaart van de wereld waar Utopia weer op staat. Dan doel ik niet op de haarscherpe blauwdrukken van utopische fanatici, die in vijfjarenplannen aan de massa worden opgedrongen. Daarin worden mensen ondergeschikt gemaakt aan idealen. Bedenk: utopie betekent zowel ‘goede plaats’ als ‘nergens’. Wat we nodig hebben zijn alternatieve vergezichten, die ons weer aan het denken zetten. En ik spreek nadrukkelijk in het meervoud: utopieën moeten met elkaar botsen om de democratie in beweging te houden. Maar laten we eerst onderscheid maken tussen twee vormen van utopisch denken.35 De eerste is waar het meestal over gaat: de utopie van de blauwdruk. Grote denkers als Karl Popper, Hannah Arendt en zelfs een hele stroming in de filosofie (het postmodernisme) hebben met deze utopie willen afrekenen. En met succes: als het om de blauwdruk gaat, hebben zij het laatste woord gehad. De blauwdruk biedt geen abstracte idealen, maar keiharde richtlijnen waar in geen geval van mag worden afgeweken. De Zonnestad (1602) van de Italiaanse dichter Tommaso Campanella is er een goed voorbeeld van. In deze utopie, of eigenlijk dystopie, is particulier bezit ten strengste verboden, wordt iedereen verplicht van elkaar te houden en staat op ruzie de doodstraf. Het privéleven wordt beheerst 23

door de staat, inclusief de voortplanting. Zo mogen slimme mensen alleen met domme mensen naar bed, en dikke mensen alleen met dunne. Alles wordt in het werk gesteld om een gunstig gemiddelde te krijgen. Iedereen wordt bovendien in de gaten gehouden door een enorm netwerk van informanten. Begaat iemand een misstap, dan wordt er net zo lang op de zondaar ingepraat tot hij overtuigd raakt van zijn eigen verdorvenheid. Is het zo ver, dan laat hij zich stenigen door de rest. Wie met de kennis van nu (fascisme, communisme, genocide) het boek van Campanella leest, voelt de rillingen over zijn rug lopen.

De terugkeer van de utopie Maar er is nog een andere, bijna vergeten vorm van utopisch denken. Als de blauwdruk een haarscherpe foto is, dan biedt deze utopie slechts een vage schets. Ze biedt geen oplossingen, maar denkrichtingen. Ze dwingt niemand in een keurslijf, maar inspireert tot verandering. Ze is doordrongen van één besef, zoals Voltaire ooit zou hebben gezegd: perfectie is de vijand van het goede. De bedenker van het woord ‘Utopia’, de Britse filosoof Thomas More, zag zijn boek uit 1516 dan ook niet als een blauwdruk die lukraak moest worden doorgevoerd. Zijn utopie was bovenal een aanklacht tegen de zelfverrijking van de adel en de schrijnende armoede onder het volk. ‘Iedere serieuze utopische denker zal zich ongemakkelijk voelen bij het idee van een blauwdruk,’ merkt een Amerikaanse filosoof op.36 En toch: wie de utopie van Thomas More erop naslaat, schrikt zich een ongeluk. More beschreef een door en door autoritaire samenleving, waar de inwoners bij relatief kleine misdrijven al als slaaf werden verkocht. Maar we moeten beseffen dat dit voor de middeleeuwse lezer een verademing was. Slavernij was een milde straf vergeleken met het gebruikelijke repertoire van ophangen, verbranden en vierendelen. Daar komt nog bij dat veel commentatoren de ironie van 24

More niet hebben begrepen, omdat ze het boek niet in het originele Latijn lazen. De naam van de gids in More’s utopie, Hythlodaeus, betekent bijvoorbeeld ‘spreker van nonsens’. More begreep dat een utopie gevaarlijk wordt als je haar té serieus neemt. ‘Je moet in staat zijn gepassioneerd te geloven en tegelijkertijd de absurditeit van je eigen geloof in te zien en erom te lachen,’ merkt de filosoof Lyman Tower Sargent, een van de grootste utopieënexperts, op. Utopieën zetten net als humor en satire de ramen van het denken open. En dat is hard nodig, want naarmate mensen en samenlevingen ouder worden raken ze gewend aan de status quo, waarin vrijheid een gevangenis kan zijn en de waarheid een leugen. Het geloof van vandaag – of erger nog, het geloof dat er geen geloof meer over is – maakt ons blind voor de kortzichtigheid en het onrecht dat nog altijd om ons heen is. Ik noem maar wat: waarom zijn we sinds de jaren tachtig steeds harder gaan werken terwijl we rijker zijn dan ooit? Waarom wordt arbeid zo zwaar belast, terwijl vervuilende multinationals bijna niets hoeven af te dragen? Waarom gebruiken we een maatstaf van vooruitgang, het bbp, die vooral geschikt is voor een land in oorlog? Waarom is meer dan 80 procent van je inkomen afhankelijk van het land waar je toevallig geboren bent?37 Utopieën hebben geen pasklare antwoorden, laat staan oplossingen. Maar ze stellen wel de goede vragen. Dit is een boek voor de inwoners van Luilekkerland. Het is bedoeld voor iedereen met een dak boven zijn hoofd, een redelijk inkomen en de kans om iets moois te maken van het leven. Want juist wij, de geluksvogels van Cocagne, hebben nood aan nieuwe vergezichten. Het wordt tijd om nieuwe utopieën uit te werken, ze zo goed mogelijk te onderbouwen en er voorzichtig mee te experimenteren. Het wordt tijd om de toekomst en de enorme technologische vooruitgang die ons nog te wachten staat, politiek te maken. De geschiedenis wordt immers niet bepaald door machines, apps en algoritmes, laat staan voorspeld door trendwatchers, maar geregeerd door mensen en hun ideeën. 25

Het begint, zoals altijd, in het klein. De fundamenten van wat we nu beschaving noemen, zijn ook ooit begonnen in de hoofden van wereldvreemde dromers. De Spaanse monnik, Bartolomé de las Casas (1484-1566) pleitte voor een gelijkwaardige relatie tussen kolonisten en de oorspronkelijke bewoners van Latijns-Amerika. Hij probeerde een kolonie te stichten waar iedereen een goed loon zou krijgen. De fabriekseigenaar Robert Owen (1771-1858) pleitte voor de emancipatie van de Engelse arbeiders. Hij runde zelf een succesvolle katoenspinnerij waar hij zijn medewerkers een fatsoenlijk loon betaalde en lijfstraffen verbood. De liberaal John Stuart Mill (1806-1873) vond dat zelfs vrouwen en mannen aan elkaar gelijk zijn. (Dat had misschien ook iets te maken met zijn vrouw, die zijn halve oeuvre heeft geschreven.) Een ding is zeker: zonder al die wereldvreemde dromers die de geschiedenis rijk is, zouden we nog steeds arm, hongerig, bang, vies, dom, ziek en lelijk zijn. We kunnen niet zonder de utopie. Juist in deze tijd, waarin de beelden van morgen steeds weer uit de blauwdruk van vandaag komen, is er behoefte aan nieuwe dromen. Niet dat het heden slecht is, integendeel. Maar treurig is het wel, als het niet meer beter wordt. ‘De mens heeft voor zijn geluk niet alleen het plezier van de dingen nodig, maar ook hoop, verandering en vooruitgang,’ schreef de Britse filosoof Bertrand Russell lang geleden. Elders noteerde hij: ‘Het is geen afgerond Utopia waar we naar moeten verlangen, maar een wereld waarin de verbeeldingskracht en de hoop levend en actief zijn.’

26

De kunst om je vrije tijd intelligent te besteden is het toppunt van beschaving. Bertrand Russell (1872-1970)

2 Een werkweek van vijftien uur

Als je de grootste econoom van de vorige eeuw had gevraagd wat de grootste uitdaging van deze eeuw zou worden, dan had hij niet lang getwijfeld. Vrije tijd. In de zomer van 1930, aan het begin van de Grote Depressie, gaf de Britse econoom John Maynard Keynes een lezing in Madrid. Hij had zijn ideeën al een paar keer uitgeprobeerd op zijn studenten in Cambridge en besloot ze nu samen te vatten in een betoog van zeven kantjes. Titel: Economische mogelijkheden voor onze kleinkinderen.1 Mijn generatie. Madrid was een zooitje aan het begin van de jaren dertig. De werkloosheid liep snel op, het fascisme kreeg voet aan de grond en ook de Sovjet-Unie probeerde er zieltjes te winnen. Een paar jaar later zou een verwoestende burgeroorlog uitbreken. Vrije tijd als grootste uitdaging? In die zomer leek het alsof Keynes van een andere planeet kwam. ‘We zuchten nu onder een vlaag van economisch pessimisme,’ schreef hij. ‘Je hoort mensen voortdurend zeggen dat het tijdperk van de enorme economische vooruitgang, die de negentiende eeuw karakteriseerde, voorbij is…’ En niet zonder reden. Massawerkloosheid en verpaupering grepen om zich heen, de spanningen tussen de naties liepen op en uiteindelijk was er een Tweede Wereldoorlog nodig om de industrie weer op de rails te krijgen. ‘Op de lange termijn zijn we allemaal dood,’ had Keynes in 1923 nog geschreven.2 Economen maakten zich volgens hem te veel zorgen over de verre toekomst, terwijl buiten de storm raasde. 29

Toch waagde de Britse econoom zich nu, in een stad aan de rand van de afgrond, aan een blik vooruit. In 2030, voorspelde Keynes, zou de mens worden geconfronteerd met zijn grootste uitdaging ooit. Wat te doen met de zeeën van vrije tijd? Met een flinke slag om de arm voor nog meer ‘desastreuze fouten’ van politici (bezuinigen in crisistijd bijvoorbeeld), zou de westerse levensstandaard in 2030 minstens vier keer zo hoog moeten zijn als in 1930. Conclusie: in 2030 werken we nog maar vijftien uur per week.

Een toekomst vol vrije tijd Keynes was niet de eerste, en ook niet de laatste, die vooruitkeek naar een wereld vol vrije tijd. Een van de Founding Fathers van de Verenigde Staten, Benjamin Franklin, had anderhalve eeuw eerder al voorspeld dat vier uur per dag eens genoeg zou zijn. Dan zou het leven verder uit ‘leisure and pleasure’ bestaan. Of neem Karl Marx, de vader van het communisme, die hoopte dat iedereen ooit de tijd zou hebben om ‘’s ochtends te jagen, ’s middags te vissen, ’s avond het vee te verzorgen en na het eten kritieken te schrijven, zonder ooit jager, boer of schrijver te zijn.’ John Stuart Mill, de vader van het liberalisme, schreef al meer dan een halve eeuw vóór Keynes dat meer rijkdom het best in meer vrije tijd kon worden omgezet. Mill verzette zich tegen het ‘evangelie van het werk’ van zijn grote tegenstander, de schrijver Thomas Carlyle (die trouwens ook een groot voorstander van de slavernij was). Hij zette er zijn ‘evangelie van de vrije tijd’ tegenover. Technologie moest volgens de Britse liberaal worden gebruikt om de werkweek zo veel mogelijk in te korten. ‘Dan zal er meer ruimte zijn dan ooit voor allerlei vormen van geestelijke cultuur en morele en sociale vooruitgang,’ schreef hij, ‘en evenveel ruimte voor het verbeteren van de Kunst van het Leven.’3 Maar juist de industriële revolutie, de motor van de vooruitgang in de negentiende eeuw, had voor het tegendeel gezorgd. Moest een 30

Engelse boer rond 1300 nog zo’n 1500 uur per jaar werken om in zijn levensonderhoud te voorzien, in de tijd van Mill zwoegde een fabrieksarbeider twee keer zo lang om te overleven. In steden als Manchester was de 70-urige werkweek – zonder vakantie, zonder weekend – de norm. Ook voor kinderen. ‘Wat willen de armen toch met vakantie? Ze moeten werken!’ kon een gravin eind negentiende eeuw nog uitroepen.4 Te veel vrije tijd zou de verloedering slechts in de hand werken. Toch begon de welvaart vanaf 1850 langzaam door te sijpelen naar de lagere klassen. En geld is tijd. In 1855 waren het de metselaars van Melbourne die als eerste de achturige werkdag realiseerden. Aan het einde van die eeuw dook de werkweek in sommige landen al onder de zestig uur. De latere Nobelprijswinnaar George Bernard Shaw voorspelde in 1900 dat, in dit tempo, de werkdag in 2000 nog maar twee uur zou duren. De meeste werkgevers stribbelden tegen. In 1926 werd aan 32 prominente Amerikaanse zakenlui gevraagd wat ze van de kortere werkweek vonden. Slechts twee zagen er wat in. Volgens de andere dertig zou meer vrije tijd slechts criminaliteit, schulden en verloedering opleveren.5 Toch was het niemand minder dan autofabrikant Henry Ford die, ook in 1926, als eerste de vijfdaagse werkweek invoerde. Hij werd voor gek verklaard. En even later nageaapt. Henry Ford, de raskapitalist, de man van de lopende band, had ontdekt dat zijn werknemers alleen maar productiever werden van een kortere werkweek. Hij zag vrije tijd als een ‘cold business fact’.6 Een werknemer zonder vrije tijd zou nooit een van zijn auto’s kopen als hij van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat in de fabriek moest zwoegen. ‘Het is de hoogste tijd dat we korte metten maken met het idee dat vrije tijd voor arbeiders ofwel verloren tijd ofwel een klasseprivilege is,’ vertrouwde Ford een journalist toe.7 Tien jaar later was ook de concurrentie om. De Amerikaanse lobbyclub van fabrikanten, die in de jaren twintig nog had voorspeld dat een kortere werkweek de economie zou ruïneren, adverteerde nu 31

trots op billboards dat de vs de kortste werkweek ter wereld had. ‘There is no way like the American way,’ stond erbij.8 Zo was Keynes in het Madrid van 1930 allang niet meer de enige die Luilekkerland aan de horizon zag verschijnen. In hetzelfde jaar schreef de Britse bioloog Julian Huxley dat we uiteindelijk nog maar twee dagen per week zouden werken. Ook de filosoof Bertrand Russell voegde zich in het rijtje van grote denkers die op een vierurige werkdag rekenden. ‘Er zal geluk en levensvreugde zijn,’ schreef hij, ‘in plaats van overspannen zenuwen, vermoeidheid en buikpijn.’9

Een ras van machineverzorgers Alles wees erop dat de grote denkers gelijk zouden krijgen. In 1933 nam de Amerikaanse Senaat een wet aan voor een dertigurige werkweek. Hoewel de wet – onder druk van het bedrijfsleven – strandde in het Huis van Afgevaardigden, bleven de vakbonden de kortere werkweek als hun grootste prioriteit zien. In 1938 werd de vijfdaagse 40-urige werkweek officieel vastgelegd. Het jaar erop stond ‘Big Rock Candy Mountain’ op nummer 1 in de hitlijsten – een volksliedje over een utopie waar de kippen zachtgekookte eieren leggen, sigaretten aan de bomen hangen en ‘de klojo die werk heeft uitgevonden’ aan de hoogste boom is opgeknoopt. Ook na de Tweede Wereldoorlog zette de opmars van de vrije tijd gestaag door. In 1956 beloofde de Amerikaanse vice-president Richard Nixon zijn landgenoten dat ze ‘op niet al te lange termijn’ nog maar vier dagen hoefden te werken. Volgens Nixon was er een welvaarts-‘plateau’ bereikt.10 Hij zag een kortere werkweek als onvermijdelijk; nog even en machines zouden al het werk doen. ‘Dan zullen er overvloedige mogelijkheden voor recreatie zijn,’ jubelde een Engelse professor, ‘we zullen ons onderdompelen in kunst, toneel, dans en honderd andere manieren om de beperkingen van het dagelijks leven te overstijgen.’11 Keynes’ voorspelling werd een cliché. Een commissie van de Amerikaanse Senaat schreef halverwege de jaren zestig dat de werkweek 32

in 2000 nog maar veertien uur zou duren, met minstens zeven weken vakantie per jaar. rand Corporation, een invloedrijke denktank, voorspelde een toekomst waarin slechts 2 procent van de bevolking alles zou produceren wat de samenleving nodig heeft.12 Werken zou iets voor de elite worden. In de zomer van 1964 werd Isaac Asimov, de grote sciencefictionschrijver, door The New York Times gevraagd zijn licht te laten schijnen over de toekomst.13 Hoe zou de wereld er over vijftig jaar uitzien? Aan de ene kant was Asimov voorzichtig: de robots van 2014 zouden ‘noch alledaags, noch erg goed’ zijn. Maar aan de andere kant had hij hoge verwachtingen. Zo zouden er in 2014 al auto’s door de lucht zweven en zouden er steden onder water zijn gebouwd. Maar uiteindelijk maakte Asimov zich maar over één ding echt zorgen: de opmars van de verveling. De mensheid zou ‘een ras van machineverzorgers’ worden, schreef hij, met verstrekkende ‘mentale, emotionele en sociologische gevolgen’. De psychiatrie zou in 2014 de grootste medische beroepsgroep zijn, omdat miljoenen mensen kopje onder zouden gaan in een zee van gedwongen vrije tijd. ‘Werk’ zou in 2014 het ‘meest glorieuze woord in het woordenboek’ zijn. Steeds meer wetenschappers begonnen zich aan het einde van de jaren zestig zorgen te maken. Sebastian de Grazia, een vooraanstaand politicoloog, vertelde persbureau ap: ‘Er is reden om te vrezen dat vrije tijd – gedwongen vrije tijd – slechts verveling, luiheid, immoraliteit en geweld teweeg zal brengen.’ In 1974 deed het Amerikaanse ministerie van Binnenlandse Zaken een waarschuwing de deur uit. ‘Vrije tijd, door velen beschouwd als de belichaming van het paradijs, zou wel eens het meest verbijsterende probleem van de toekomst kunnen worden.’14 Maar over de richting van de geschiedenis werd niet getwijfeld. Rond 1970 was het onder sociologen niet gebruikelijk om over het aanstaande ‘einde van het werk’ te spreken. Een vrijetijdsrevolutie zou op het punt van uitbreken staan.

33

George en Jane Maak kennis met George en Jane Jetson. Een degelijk stel dat samen met hun twee kinderen in een ruim appartement in Orbit City woont. Hij werkt als ‘digital index operator’ bij een groot bedrijf, zij is een traditionele Amerikaanse huisvrouw. George heeft last van nachtmerries over zijn baas, Mr. Spacely. Zijn werk valt dan ook niet mee: om de zoveel tijd moet George op een en dezelfde knop drukken. En Mr. Spacely, een korte, ronde man met een indrukwekkende snor, is een tiran. ‘Gisteren heb ik twee volle uren gewerkt!’ klaagt George na de zoveelste nachtmerrie. Zijn vrouw Jane reageert ontzet. ‘Oh George! Wat denkt Spacely wel niet dat hij runt? Een sweatshop?’ De gemiddelde werkweek in Orbit City duurt negen uur. Helaas bestaat de stad alleen in de meest invloedrijke tv-show van de twintigste eeuw: The Jetsons.15 De serie ging in 1962 in première en speelt zich af in het jaar 2062. Het is net The Flintstones, maar dan in de toekomst. The Jetsons is uitentreuren herhaald – een hele generatie groeide ermee op. Vijftig jaar later blijkt dat veel van de voorspellingen die de makers deden over het jaar 2062 al zijn uitgekomen. Een huishoudrobot? Hebben we. Zonnebank? Bestaat al lang. Touchscreens? Check. Videochat? Geen probleem. Maar in andere opzichten leven we nog lang niet in Orbit City. Met de vliegende auto’s wil het maar niet opschieten. Ook de bewegende stoep laat op zich wachten. Maar de grootste misser? Geen twijfel over mogelijk: de opmars van de vrije tijd.

De vergeten droom In de jaren tachtig kwam de krimp van de werkweek knarsend tot stilstand. Economische groei werd niet meer in vrije tijd, maar in spullen omgezet. In landen als Australië, Oostenrijk, Noorwegen, 34

Spanje en Engeland stopte de werkweek helemaal met krimpen.16 In de vs gingen mensen zelfs weer langer werken. In dat land, waar meer dan zeventig jaar geleden de 40-urige werkweek wettelijk werd vastgelegd, werkt driekwart van alle werknemers nu meer dan 40 uur per week.17 Maar dat is nog niet alles. In de landen waar de individuele werkweek nog wel kromp, hebben gezinnen het toch drukker gekregen. Dat heeft alles te maken met de belangrijkste ontwikkeling van de afgelopen decennia: de Grote Vrouwelijke Revolutie. Geen futurist die het voorspeld heeft. De Jane Jetson van 2062 is gewoon nog een gehoorzame huisvrouw. In 1967 voorspelde de Wall Street Journal dat de eenentwintigste-eeuwse man, door de opkomst van robots, uren zou doorbrengen bij zijn vrouw op de bank.18 Niemand kon vermoeden dat in januari 2010, voor het eerst sinds manWe zijn steeds minder gaan werken (tot 1980)

Per werknemer is het jaarlijks aantal arbeidsuren enorm gedaald sinds de negentiende eeuw. Maar vanaf de jaren zeventig van de vorige eeuw worden de cijfers misleidend, omdat vanaf dat moment steeds meer vrouwen een betaalde baan kregen. Gezinnen hebben het daardoor drukker gekregen, zelfs in Nederland, ook al daalde het aantal arbeidsuren per werknemer nog. Bron: Internationale Arbeidsorganisatie

35

nen aan het front van de Tweede Wereldoorlog hadden gevochten, de meerderheid van de Amerikaanse beroepsbevolking uit vrouwen zou bestaan. In 1970 verdienden ze nog 2 tot 6 procent van het gezinsinkomen. Nu is dat al meer dan 40 procent.19 Het is een duizelingwekkend snelle revolutie. Als je naar de totale werkweek kijkt, inclusief al het onbetaalde werk, werken vrouwen in Europa en Noord-Amerika zelfs meer dan mannen.20 ‘Mijn oma had geen stemrecht, mijn moeder geen pil en ik geen tijd,’ verzucht een cabaretière terecht.21 Terwijl vrouwen de arbeidsmarkt bestormden, hadden mannen minder moeten gaan werken (en meer moeten gaan koken, zorgen en De Grote Vrouwelijke Revolutie, 1970-2012

In 1970 behoorde nog geen 30 procent van de Nederlandse vrouwen tot de beroepsbevolking. Dat was de laagste ‘score’ na Italië. Maar in 2012 stond de arbeidsparticipatie van vrouwen al op bijna 75 procent, een van de hoogste scores in Europa. De meeste Nederlandse vrouwen werken in deeltijd, wat het aantal arbeidsuren per individu enorm drukt. Bron: oeso

36

poetsen). Maar dat gebeurde nauwelijks. Werkte een echtpaar in de jaren vijftig samen nog vijf tot zes dagen per week, nu is dat eerder zeven tot acht dagen. Ondertussen is de opvoeding veel intensiever geworden. In landen waar grondig onderzoek naar de tijdsbesteding wordt gedaan, is een enorme toename geconstateerd van de tijd die ouders aan hun kinderen besteden.22 In Nederland gaat het om een verdubbeling sinds de jaren tachtig.23 In de vs brengen werkende moeders nu zelfs meer tijd door met hun kroost dan thuisblijfmoeders in de jaren zeventig.24 Ook het land dat op papier de kortste individuele werkweek ter wereld heeft, Nederland, is sinds de jaren tachtig een stuk drukker geworden met werk en overwerk, zorg en opleiding. Besteedden Nederlanders hier in 1985 nog 43,6 uur per week aan, in 2005 was dat al 48,6 uur.25 Driekwart van alle Nederlandse werknemers gaat gebukt onder hoge tijdsdruk, een kwart werkt structureel over, en één op de acht kampt met burn-outklachten.26 Werk en vrije tijd zijn bovendien steeds moeilijker van elkaar te scheiden. Uit onderzoek van de Harvard Business School blijkt dat managers en professionals in Europa, Azië en Noord-Amerika, dankzij de moderne technologie, maar liefst 80 tot 90 uur per week met hun werk bezig zijn.27 De gemiddelde werknemer zou, volgens Britse onderzoekers, 460 uur per jaar extra werken door de introductie van de smartphone. Dat is bijna drie weken.28 Kort samengevat: de grote denkers zaten ernaast. En niet zo’n beetje ook. Asimov voorspelde dat in 2014 ‘werk’ het meest glorieuze woord in ons woordenboek zou zijn, maar om precies de verkeerde reden. We vervelen ons niet een ongeluk, we werken ons een ongeluk. Het leger van psychologen en psychiaters houdt zich niet bezig met de opmars van de verveling, maar met een epidemie van de stress. Eigenlijk had Keynes’ voorspelling al uit moeten komen. Rond het jaar 2000 waren landen als Frankrijk, Nederland en de Verenigde Staten al vier tot vijf keer zo rijk als in 1930.29 Maar aan het begin van de eenentwintigste eeuw zijn niet vrije tijd of verveling onze grootste 37

uitdagingen, maar stress en onzekerheid. En als het aan de overheid of de werkgevers ligt, gaan we alleen nog maar harder werken. We zouden geen keus hebben: anders verliezen we de ‘concurrentieslag’ met China en India, kunnen we ‘de vergrijzing niet betalen’ of kampen we straks met ‘acute arbeidstekorten’. Minder werken is de vergeten droom van de twintigste eeuw.

Het cornflakeskapitalisme ‘Geld is daar ingeruild voor het goede leven,’ jubelde een middeleeuwse dichter nog over Luilekkerland. ‘Wie het langst slaapt, verdient het meest.’30 En er zijn talloze feestdagen in Cocagne: viermaal Pasen, viermaal Pinksteren, viermaal Sint-Jansfeest en viermaal Kerstmis. Iedereen die wil werken wordt opgesloten in onderaardse kerkers. Zelfs het uitspreken van het woord ‘arbeid’ geldt als een zwaar vergrijp. De ironie is dat de middeleeuwers waarschijnlijk dichter bij de eerste lettergreep van Luilekkerland zaten dan wij. Rond 1300 barstte de kalender nog van de feestdagen. De historica en econome Juliet Schor van de Universiteit van Harvard schat dat in Engeland maar liefst een derde van het jaar aan feestdagen op ging. In Spanje zouden het vijf maanden zijn geweest en in Frankrijk bijna zes. De meeste boeren werkten niet harder dan nodig was voor hun levensonderhoud. ‘Het tempo van het leven was traag,’ schrijft Schor. ‘Onze voorouders mogen dan niet rijk geweest zijn, ze hadden een overvloed aan vrije tijd.’31 Waar is al die tijd gebleven? Eigenlijk is het simpel: tijd is geld. Economische groei kun je omzetten in meer vrije tijd of meer consumptie. Van 1850 tot 1980 deden we het allebei nog, maar sindsdien is vooral de consumptie gegroeid. Zelfs waar de reële inkomens gelijk bleven en de ongelijkheid explodeerde, ging het consumptiefeest door. Op krediet. Dit is dan ook het belangrijkste argument dat tegen de kortere werkweek wordt aangevoerd: we zouden het niet kunnen betalen. 38

Meer vrije tijd is een mooi ideaal, maar gewoonweg te duur. Als we minder zouden gaan werken, zou onze levensstandaard instorten en de verzorgingsstaat afbrokkelen. Maar is dat ook zo? Al aan het begin van de twintigste eeuw liet Henry Ford een reeks van experimenten uitvoeren waaruit bleek dat zijn fabrieksarbeiders het productiefst waren bij een 40-urige werkweek. Nog 20 uur extra leverde vier weken lang wat op, maar deed de productiviteit vervolgens dalen. Anderen gingen nog verder dan Ford. Op 1 december 1930, midden in de Grote Depressie, besloot de cornflakesmagnaat W.K. Kellogg een 6-urige werkdag in te stellen in zijn fabriek bij de stad Battle Creek (Michigan). Het werd een daverend succes: Kellogg kon driehonderd extra mensen in dienst nemen en het aantal ongelukken nam met 41 procent af. Zijn werknemers waren bovendien een stuk productiever geworden. ‘Dit is bij ons niet slechts een theorie,’ vertelde Kellogg trots aan een lokale krant. ‘De stukprijs is zo ver gedaald dat we het ons nu kunnen veroorloven om evenveel te betalen voor zes uur werk als vroeger voor acht.’32 Net als Ford zag Kellogg de kortere werkweek als een kwestie van slim ondernemerschap.33 Maar voor de inwoners van Battle Creek betekende die veel meer. Zij hadden voor het eerst ‘echte vrije tijd’, schreef een lokale krant.34 Ouders hadden meer tijd voor hun kinderen. Er werd meer gelezen, getuinierd en gesport. Kerken en buurthuizen zaten voller dan ooit.35 Bijna een halve eeuw later maakte de Engelse premier Edward Heath ongewild kennis met het cornflakeskapitalisme. Aan het einde van 1973 zat hij nog met zijn handen in het haar. De inflatie bereikte recordhoogtes, de overheidsuitgaven rezen de pan uit en de vakbonden waren voor geen enkel compromis te porren. En alsof dat nog niet genoeg was, begonnen de mijnwerkers te staken. Omdat de energie daardoor steeds schaarser werd, hulden de Britten zich in dikke truien. In december was zelfs de kerstboom op Trafalgar Square in duisternis gehuld. 39

Heath nam een radicaal besluit. Op 1 januari 1974 werd de driedaagse werkweek ingevoerd. Bedrijven mochten niet langer dan drie dagen per week stroom verbruiken, totdat de energievoorraden weer groot genoeg waren. Staalmagnaten voorspelden dat de industriële productie zou inzakken met maar liefst 50 procent. James Prior, leider van de Conservatieven in het parlement, vreesde een catastrofe. Maar begin maart 1974 kon de vijfdaagse werkweek weer worden hervat. Toen ambtenaren berekenden hoe groot het productieverlies was geweest, konden ze hun ogen niet geloven: slechts 6 procent.36 Ford, Kellogg en Heath ontdekten alle drie dat productiviteit en lang werken slecht samengaan. Op de T-shirts van Apple-techneuten stond in de jaren tachtig: ‘Working 90 hours a week and loving it!’ Productiviteitsexperts berekenden later dat we de Mac een jaar eerder hadden gehad als ze half zulke lange dagen hadden gemaakt.37 Er zijn sterke aanwijzingen dat in een moderne kenniseconomie zelfs veertig uur per week te veel is. Iemand die voortdurend zijn creatieve vermogens moet aanwenden, kan hoogstens zes uur per dag echt productief zijn.38 Niet toevallig zijn het juist rijke landen, met een grote diensteneconomie en een hoogopgeleide bevolking, die Het verband tussen het aantal werkuren en de productiviteit in rijke landen, 1990-2012

Bron: oeso

40

hun werkweek het meest hebben weten in te krimpen. Kijk alleen al naar Nederland, het land dat het dichtste bij het paradijs van Keynes is gekomen. In 2012 werkten Nederlanders gemiddeld 1.381 uur, tegenover de 1.790 uur van de Amerikanen en de 2.034 uur van de Grieken.39 Het belet Nederland niet in de top van meest concurrerende economieën ter wereld te staan.40

De oplossing voor (bijna) alles Iemand vroeg het me onlangs nog: minder werken, voor welk probleem is dat eigenlijk een oplossing? Ik zou een andere vraag willen stellen. Minder werken, voor welk probleem is dat niet de oplossing? Stress? Uit tal van onderzoeken blijkt dat mensen die minder werken tevredener zijn over hun leven.41 Onlangs berekenden Duitse onderzoekers, op basis van een peiling onder werkende vrouwen, hoe de perfecte dag eruitziet. De meeste minuten (106) zouden gaan naar ‘intieme relaties’. Ook ‘socializen’ (82), ‘relaxen’ (78) en ‘eten’ (75) scoren hoog. De minste tijd zou er zijn voor ‘opvoeden’ (46 minuten), ‘werk’ (36) en ‘reizen naar het werk’ (33). De wetenschappers merkten droogjes op: ‘Bij het maximaliseren van het welzijn spelen werken en consumeren (die het bbp doen groeien) een veel kleinere rol dan ze nu doen.’42 Klimaatverandering? Een wereldwijde verschuiving in de richting van een kortere werkweek zou de co2-uitstoot deze eeuw nog kunnen halveren.43 Landen met een kortere werkweek hebben een kleinere ecologische voetafdruk.44 Minder consumeren begint bij minder werken, of beter gezegd, bij het consumeren van onze welvaart als vrije tijd. Ongelukken? Overwerk is dodelijk.45 Er worden meer fouten gemaakt tijdens lange werkdagen. Chirurgen die te hard werken schieten vaker uit, militairen die te weinig slapen schieten vaker mis. Van 41

Het verband tussen het aantal werkuren en een vroegtijdige dood, in rijke landen, 1970-2011

Bron: oeso

Tsjernobyl tot de Challenger Spaceshuttle – bij rampen blijken overwerkte leidinggevenden vaak een fatale rol te spelen. De sector die de grootste ramp van het afgelopen decennium veroorzaakte (de financiële), verzuipt in overwerk. Werkloosheid? Maak je geen illusies: je kunt niet zomaar een baan in stukjes hakken. De arbeidsmarkt is geen stoelendans waarbij we alleen maar de plaatsen eerlijk hoeven te verdelen. Toch concluderen onderzoekers van de Internationale Arbeidsorganisatie dat het delen van werk behoorlijk goed heeft geholpen tijdens de laatste crisis.46 Vooral in tijden van recessie, als de werkloosheid snel oploopt en de productie groter is dan de vraag, kan het delen van werk de pijn verzachten.47 Werkloosheid brengt bovendien grotere maatschappelijke kosten met zich mee dan het beetje efficiëntieverlies dat optreedt bij het delen van een baan. Emancipatie van vrouwen? Landen met korte werkweken scoren steevast het hoogst op de emancipatieranglijstjes. Het gaat hier vooral om een betere verdeling van het werk. Vrouwen kunnen niet méér betaald gaan werken zolang mannen niet méér gaan zorgen, koken en poetsen. Emancipatie is, kortom, een mannenkwestie geworden. In Zweden, waar de kinderopvang en het vaderschapsverlof fatsoenlijk zijn geregeld, is de tijdskloof tussen mannen en vrouwen het kleinst. 42

Vooral dat vaderschapsverlof is cruciaal: als een man na de geboorte van zijn kind een paar weken zorgt en poetst zal hij meer tijd besteden aan zijn vrouw, kinderen en het aanrecht. Dat geldt, hier komt het, voor de rest van zijn leven. Uit Noors onderzoek blijkt dat hij 50 procent vaker de wastaak zal delen met zijn vrouw.48 Uit Canadees onderzoek blijkt dat hij meer tijd zal besteden aan het huishouden en de kinderen.49 Een meer uitgebalanceerde opvoeding leidt ook nog eens tot een slimmer en empathischer nageslacht. Sterker nog, jongetjes die meer aandacht van hun vader krijgen worden later zelf ook betere vaders.50 Maar de grootste winnaar van het vaderschapsverlof is niet de vader of het kind. De grootste winnaar is de moeder. Zij krijgt de kans om meer te gaan werken en te verdienen na haar zwangerschap. Al met al is het vaderschapsverlof een Trojaans paard dat de emancipatiestrijd voor eens en voor altijd op zijn kop zet.51 Vergrijzing? Steeds meer ouderen willen en kunnen na hun vijfenzestigste doorwerken. Maar waar dertigers verdrinken in werk, gezin en hypotheek, komen zij nauwelijks aan de bak. En dat terwijl werken uitstekend is voor hun gezondheid. We zouden het werk dan ook niet alleen beter moeten verdelen tussen de seksen, maar ook tussen de generaties. De jongeren die nu de arbeidsmarkt opstromen kunnen misschien wel doorwerken tot hun tachtigste. In ruil daarvoor zouden ze niet veertig, maar dertig of misschien zelfs twintig uur per week kunnen werken. ‘In de twintigste eeuw hadden we een herverdeling van welvaart,’ merkt een vooraanstaande demograaf op. ‘In deze eeuw zal de grote herverdeling in termen van tijd zijn.’52 Ongelijkheid? Juist in landen met grote welvaartsverschillen zijn de werkweken het langst. En juist waar de ongelijkheid sinds de jaren tachtig is opgelopen, zijn mensen harder gaan werken. Armen moeten steeds meer uren maken om rond te komen, terwijl het voor rijken steeds ‘duurder’ wordt om vrij te nemen naarmate hun uurloon oploopt. Wat ook meespeelt is dat het werk van de beter betaalden (bankiers, wetenschappers, dokters) veel uitdagender en bevredigender is dan dat van de armen. 43

In de negentiende eeuw vertikten veel rijke mensen het nog om de handen uit de mouwen te steken. Werk was voor paupers. Hoe langer iemand werkte, hoe armer hij was. Maar inmiddels zijn de sociale mores op hun kop gezet: werk en drukte zijn statussymbolen geworden. Iemand die klaagt: ‘Oh, ik ben zo druk, ik trek het niet meer,’ bedoelt maar al te vaak: ‘Kijk mij belangrijk en interessant zijn.’ Vrije tijd wordt nu eerder met werkloosheid en luiheid geassocieerd, vooral in landen waar de ongelijkheid is gegroeid.

Groeipijnen Bijna een eeuw geleden deed een groot econoom een waanzinnige voorspelling. John Maynard Keynes begreep dat de wereld niet op slag arm was geworden na de beurskrach van 1929. Er kon nog evenveel worden geproduceerd als het jaar ervoor, de vraag naar veel producten was alleen weggevallen. ‘We lijden niet aan de nabijheid van de ouderdom,’ schreef Keynes, ‘maar aan de groeipijnen van te snelle veranderingen.’ Meer dan tachtig jaar later worden we met hetzelfde probleem geconfronteerd. Het is niet dat we arm zijn – er is gewoon niet genoeg betaald werk voor iedereen. En eigenlijk is dat goed nieuws. Het betekent dat we ons klaar moeten maken voor misschien wel onze grootste uitdaging: het vullen van een zee aan vrije tijd. Natuurlijk, nu is de vijftienurige werkweek nog een utopie. Economen zullen in 2030 nog maar een kleine rol spelen, schreef Keynes, ‘net als tandartsen’. Maar die droom lijkt verder weg dan ooit. Economen domineren de wereld van media en politiek. Ook de droom van een kortere werkweek is uiteengespat. Er is bijna geen politicus te vinden die er nog voor pleit, zelfs nu de stress en de werkloosheid recordhoogtes bereiken. Toch was Keynes niet gek: in zijn tijd was de werkweek snel aan het krimpen. Hij trok slechts de lijn, die rond 1850 was begonnen, door naar de toekomst. ‘Natuurlijk, het zal allemaal geleidelijk gebeuren,’ nuanceerde hij. ‘Niet als een catastrofe.’ Stel dat de vrijetijdsrevolutie 44

zich deze eeuw weer doorzet. Zelfs als de economie traag groeit zou een inwoner van Luilekkerland in 2050 minder dan vijftien uur hoeven werken voor hetzelfde inkomen als in 2000.53 Als dat lukt, dan wordt het hoog tijd ons voor te bereiden.

Nationale aanpak De eerste vraag: willen we dat? Eigenlijk laten de peilingen geen ruimte voor twijfel. Ja, heel graag. We willen er zelfs koopkracht voor inleveren. Let wel: voor veel mensen is de grens tussen werk en vrije tijd vager geworden. Werk is nu vaak een soort hobby, of sterker nog, het is de kern van onze identiteit. In zijn klassieker The Theory of the Leisure Class (1899) beschreef de socioloog Thorstein Veblen vrije tijd nog als ‘het ereteken’ van de elite. Maar dingen die vroeger nog in de vrije tijd werden gedaan (kunst, sport, wetenschap, zorg, filantropie), zijn nu vaak werk geworden. Natuurlijk, in het moderne Luilekkerland bestaan nog talloze slecht betaalde rotbanen. En van banen die wel goed betalen, zien mensen het nut vaak niet in. ‘Bullshit jobs’ noemt David Graeber, een antropoloog aan de London School of Economics, ze.54 Het zijn banen waarvan werknemers zelf zeggen dat ze overbodig of zinloos zijn. En dat zijn er niet weinig. In een recent onderzoek van Harvard Business Review onder twaalfduizend professionals gaf de helft aan geen ‘betekenis of zin’ in hun werk te vinden. Eenzelfde aantal zei zich niet in de missie van hun bedrijf te herkennen.55 Toch gaat het er niet om de werkweek af te schaffen. Integendeel, veel vrouwen, armen en ouderen zouden juist de kans moeten krijgen om méér betaald te gaan werken. Een stabiele en zinvolle baan is een cruciaal onderdeel van ieder goed leven,56 net zoals gedwongen vrije tijd – ontslag – een ramp is. Psychologen hebben laten zien dat langdurige werkloosheid een grotere impact heeft op het welzijn dan een echtscheiding of het verlies van een dierbare.57 Tijd heelt alle wonden, 45

behalve werkloosheid. Want hoe langer je aan de kant staat, hoe dieper je wegzakt. En toch: hoe belangrijk we werk ook vinden, over de hele wereld, van Japan tot de vs, heerst het verlangen naar een kortere werkweek.58 Amerikaanse wetenschappers onderzochten of werknemers liever twee weken extra salaris of vakantie willen. Twee keer zoveel mensen kozen voor vakantie. Britse onderzoekers vroegen of werknemers liever de loterij wilden winnen of minder gaan werken. Twee keer zoveel wilden het laatste.59 Keer op keer blijkt dat we niet zonder een fikse dosis dagelijkse werkloosheid kunnen. Minder werken schept ruimte voor dingen die we ook belangrijk vinden: familie, vereniging, sport. De landen met de kortste werkweken hebben, niet toevallig, de meeste vrijwilligers en het grootste sociale kapitaal. De tweede vraag luidt dan ook: hoe doen we het? Je kunt niet zomaar op een dertig- of twintigurige werkweek overstappen. Minder werken moet eerst weer een politiek ideaal worden. We zouden stap voor stap de werkweek kunnen inkorten, geld inruilen voor tijd, extra investeren in onderwijs, het pensioenstelsel flexibiliseren en het vaderschapsverlof en de kinderopvang goed regelen. Het begint met het omdraaien van de prikkels. Voor werkgevers is het nu goedkoper om één persoon te laten overwerken dan twee parttimers in dienst te nemen.60 Veel arbeidskosten moeten immers per persoon worden betaald, niet per uur.61 Als individu kunnen we ook niet zomaar beslissen om minder te gaan werken. Dan lopen we het risico op statusverlies, kunnen we minder makkelijk carrière maken, wat ons uiteindelijk zelfs onze baan kan kosten. Werknemers houden elkaar in de gaten. Wie blijft het langst zitten? Wie maakt de meeste uren? In bijna ieder kantoor zitten er aan het einde van de dag nog vermoeide mensen achter hun bureau, doelloos surfend langs Facebookprofielen van mensen die ze niet kennen, wachtend totdat de eerste collega naar huis is gegaan. Deze vicieuze cirkel kan alleen collectief worden doorbroken. Door een bedrijf, of beter nog, door een land. 46

Het goede leven Als ik in de afgelopen tijd vertelde dat ik over de grootste uitdaging van onze eeuw schreef, was de interesse snel gewekt. Terrorisme? Klimaatverandering? De Derde Wereldoorlog? Zichtbare teleurstelling volgde als ik over vrije tijd begon. ‘Maar dan gaan we toch nog meer televisiekijken?’ Het deed me denken aan de strenge dominees en koopmannen van de negentiende eeuw. Zij dachten dat het plebs geen stemrecht, geen fatsoenlijk loon en al helemaal geen vrije tijd aankon. De zeventigurige werkweek werd als een probaat middel in de strijd tegen drankmisbruik gezien. Maar de ironie is: juist in overwerkte, geïndustrialiseerde steden werd steeds vaker naar de fles gegrepen. Zo rijmt de geschiedenis: in overwerkte landen als Japan, Turkije en de Verenigde Staten wordt nu absurd veel televisie gekeken. In de vs hebben we het over maar liefst vijf uur per dag. Dat is negen jaar per leven. Amerikaanse kinderen besteden anderhalf keer zoveel tijd voor de televisie als op school. 62 Echte vrije tijd daarentegen is geen luxe of ondeugd. Het is net zo belangrijk voor ons brein als vitamine c voor ons lichaam. Niemand denkt op zijn sterfbed: ‘Had ik maar wat langer op kantoor gezeten of wat vaker voor de buis gehangen.’ Toegegeven, zwemmen in een zee van vrije tijd zal niet gemakkelijk zijn. Het onderwijs van deze eeuw zou niet alleen op de arbeidsmarkt moeten voorbereiden, maar vooral ook op het leven. ‘Als mensen niet moe zijn in hun vrije tijd’, schreef Bertrand Russell in 1932, ‘zullen ze ook niet naar passief en platvloers vermaak verlangen.’63 We kunnen het goede leven best aan, als we er maar de tijd voor hebben.

47

Geld is beter dan armoede, alleen al om financiële redenen. Woody Allen (1935-)

3 Waarom we iedereen gratis geld moeten geven

Londen, mei 2009. Een klein experiment met dertien daklozen gaat van start. Het zijn straatveteranen, stuk voor stuk. Sommigen slapen al meer dan veertig jaar op de koude stenen van The Square Mile, het financiële hart van Europa. Hun verblijf is niet goedkoop. Politie, justitie, zorg: het prijskaartje van de dertien onruststokers wordt op minstens 400.000 pond geschat.1 Ieder jaar weer. Het kan zo niet langer, weet Broadway, een lokale hulporganisatie. Dat voorjaar heeft ze een radicaal besluit genomen. Voortaan krijgen de dertien topzwervers van The City een exclusieve behandeling. Voor hen geldt niet langer het dagmenu van voedselbonnen, gaarkeukens en opvang. Nee, er komt een drastische bail-out, in één klap, en dat op kosten van de belastingbetaler. Voortaan krijgen de zwervers gewoon gratis geld. Om precies te zijn: 3000 pond. Handje contantje, zonder er iets voor terug te hoeven doen. De mannen mogen zelf weten waar ze hun centen aan besteden; begeleiding is geheel vrijblijvend. Er zijn geen verplichtingen, er worden geen vervelende vragen gesteld. De enige vraag die de zwervers moeten beantwoorden, luidt: Wat denk je zelf dat goed voor je is?

Een cursus tuinieren ‘Toen het begon had ik geen grote verwachtingen,’ herinnerde een hulpverlener zich later.2

51

Maar de wensen van de zwervers bleken alleszins bescheiden. Een telefoon, een paspoort, een woordenboek, een gehoorapparaat – ieder had zo zijn eigen ideeën over wat het beste voor hem was. Geen van de mannen verspilde zijn geld aan drank of drugs. Sterker nog, de meesten waren overdreven zuinig op hun centen. Na een jaar was er gemiddeld slechts 800 pond uitgegeven. Neem Simon, die al twintig jaar aan de heroïne zat. Het geld zette zijn leven op zijn kop. Simon kickte af en begon een cursus tuinieren. ‘Om de een of andere reden, voor het eerst in mijn leven, klopte alles,’ zei hij later. ‘Ik ben begonnen voor mezelf te zorgen, met wassen en scheren. Ik denk dat ik terugga naar huis. Ik heb twee kinderen.’ Anderhalf jaar nadat het experiment was begonnen, hadden zeven van de dertien zwervers al een dak boven hun hoofd. Twee stonden op het punt een appartement te betrekken. Maar alle dertien hadden belangrijke stappen gezet. Ze volgden cursussen, leerden koken, kickten af, bezochten hun familie en maakten plannen voor de toekomst. ‘Ik was gek op de kou,’ zei een van hen. ‘Nu heb ik er een hekel aan.’ Na tientallen jaren van vruchteloos duwen, trekken, pamperen, bekeuren, vervolgen en verzorgen, waren er negen notoire zwervers, eindelijk, van de straat gehaald. Kosten? 50.000 pond per jaar, inclusief het loon van de hulpverleners. Dat wil zeggen: er waren niet alleen negen mensen geholpen, er was ook keihard bezuinigd.3 Zelfs het zakenblad The Economist concludeerde: ‘De efficiëntste manier om geld te besteden aan daklozen is het ze gewoon te geven.’4

Harde cijfers Armen kunnen niet met geld omgaan, denken we vaak. Ze zullen het wel aan hamburgers en Lidl-bier besteden, in plaats van aan fruit en schoolboeken. En dus hebben we allerlei vernuftige hulpprogramma’s opgetuigd, met stapels formulieren, registratiesystemen en een leger aan controleurs. ‘Je moet werken voor je geld,’ is de achterliggende 52

gedachte. De sociale zekerheid is in de afgelopen jaren steeds meer op de arbeidsmarkt afgestemd. Van ‘welfare’ naar ‘workfare’ heet het ook wel: verplicht solliciteren, verplicht meedoen aan reïntegratietrajecten en verplicht ‘vrijwilligerswerk’. De onderliggende boodschap: gratis geld maakt mensen lui. Er is één kink in de kabel: arme mensen zijn niet lui. Maak kennis met Bernard Omondi. Jarenlang werkte hij als steenwerker in een groeve, ergens in het onherbergzame westen van Kenia. Bernard verdiende twee dollar per dag. Totdat, zomaar op een morgen, hij een merkwaardig sms’je kreeg. ‘Toen ik het bericht zag, sprong ik op,’ herinnerde hij zich later. Er was zojuist vijfhonderd dollar op zijn rekening gestort. Voor Bernard was dit bijna een jaarsalaris. Een paar maanden later liep een journalist van The New York Times rond in Bernards dorp. Het was alsof de Postcodekanjer was gevallen en iedereen een lot had gekocht. Het dorp was overspoeld met dollars, maar niemand had zijn geld opgezopen. Er waren huizen gerepareerd en bedrijfjes gestart. Bernard verdiende inmiddels zes tot negen dollar per dag met zijn nieuwe Bajai Boxer, een Indiase brommer waar hij passagiers mee rondreed. ‘Wij leggen de keuze in de handen van de armen,’ vertelt Michael Faye, oprichter van de organisatie GiveDirectly die het sms’je aan Bernard verstuurde. ‘De waarheid is dat ik meestal geen idee heb wat de armen nodig hebben.’5 Faye deelt geen vissen uit en ook geen hengels. Hij deelt geld uit, in de overtuiging dat armen zelf de grootste experts zijn als het gaat om het bepalen wat ze nodig hebben. Toen ik hem vroeg waarom er zo weinig vrolijke filmpjes en foto’s op de website van GiveDirectly staan, antwoordde Faye dat hij niet te veel op emoties wil inspelen. ‘Onze cijfers zijn hard genoeg.’ En inderdaad: uit onderzoek van het Massachusetts Institute of Technology blijkt dat de beurzen van GiveDirectly het inkomen duurzaam doen stijgen (plus 38 procent) en ook het bezit van een huis en vee doen toenemen (plus 58 procent). Ondertussen neemt het aantal dagen dat de kinderen zonder voedsel zitten met 42 procent af. En trouwens, 93 procent van iedere donatie komt direct aan bij de 53

ontvanger.6 Toen Google de data van GiveDirectly had bekeken doneerde het meteen 2,5 miljoen dollar.7 Maar Bernard en zijn dorpsgenoten zijn niet de enige geluksvogels. In 2008 besloot de regering van Oeganda een kleine 400 dollar uit te keren aan bijna 12.000 jongeren tussen de 16 en 35 jaar. Gewoon gratis geld – geen gezeur, geen gezeik. De resultaten, vier jaar later, waren verbluffend. Doordat de jongeren hadden geïnvesteerd in hun eigen scholing en bedrijfjes, waren hun inkomens met bijna 50 procent gestegen. De kans op een baan was met meer dan 60 procent toegenomen.8 Een ander Oegandees programma gaf 150 dollar aan 1800 arme vrouwen in het noorden van het land. Ook hier schoten de inkomens omhoog, met bijna 100 procent. Vrouwen die werden begeleid door een hulpverlener (kosten: 350 dollar) gingen er iets meer op vooruit, maar onderzoekers berekenden later dat het veel effectiever was geweest om ook het salaris van de hulpverlener uit te keren.9 ‘Dit impliceert een enorme verandering in armoedebestrijding in Afrika en wereldwijd,’ concludeerden ze droogjes. 10

Een revolutie vanuit het zuiden Studies van over de hele wereld wijzen het inmiddels uit: gratis geld helpt. Er is al een verband aangetoond met minder criminaliteit, minder kindersterfte, minder ondervoeding, minder tienerzwangerschappen, minder spijbelen, betere schoolprestaties, hogere economische groei en meer emancipatie.11 ‘De belangrijkste reden dat mensen arm zijn, is dat ze niet genoeg geld hebben,’ merkt de econoom Charles Kenny op. ‘Het zou dan ook geen grote verrassing moeten zijn dat het geven van geld een uitstekende manier is om dat probleem te verhelpen.’12 In het boek Just Give Money to the Poor (2010) geven wetenschappers van de Universiteit van Manchester talloze voorbeelden van succesvol strooien met geld. In Namibië doken de cijfers voor onder54

voeding (van 42 procent naar 10 procent), spijbelen (van 40 naar bijna 0 procent) en criminaliteit (min 42 procent) omlaag. In Malawi knalde het schoolbezoek van meisjes en vrouwen met 40 procent omhoog, waarbij het niet uitmaakte of er wel of geen voorwaarden waren gesteld. En keer op keer blijkt dat kinderen het meest profiteren. Ze lijden minder honger, zijn minder vaak ziek, worden langer, presteren beter op school en worden minder vaak gedwongen tot kinderarbeid.13 Van Brazilië tot India, van Mexico tot Zuid-Afrika: gratis geld programma’s hebben een enorme opmars doorgemaakt in zuidelijke landen. Toen de Verenigde Naties in 2000 de millenniumdoelstellingen formuleerden, werden de programma’s nog niet eens genoemd. Maar in 2010 bereikte het geld al meer dan 110 miljoen families in 45 landen. De onderzoekers van de Universiteit van Manchester sommen de voordelen nog eens op: (1) huishoudens maken goed gebruik van het geld, (2) de armoede neemt af, (3) er zijn veel langetermijnvoordelen qua inkomen, gezondheid en belastingopbrengsten, (4) er wordt niet minder door gewerkt, en (5) de programma’s zijn goedkoper dan de alternatieven.14 Waarom zouden we dure blanke mensen in suv’s sturen als we het geld ook gewoon kunnen overmaken? Dan blijft er niets aan de strijkstok van corrupte ambtenaren hangen. En gratis geld stimuleert de hele economie: er wordt meer gekocht, wat de werkgelegenheid en inkomens doet stijgen. Talloze hulporganisaties en overheden denken dat ze zelf het beste weten wat armen nodig hebben. Dan investeren ze in scholen, zonnepanelen of koeien. En natuurlijk, een koe is beter dan geen koe. Maar wat mag het kosten? Een Rwandese studie schat dat het doneren van één zwangere koe zo’n 3000 dollar kost (inclusief koeienmelkcursus). Dat zijn vijf Rwandese jaarinkomens.15 Of neem de wirwar aan cursussen die aan armen wordt aangeboden: uit onderzoek na onderzoek blijkt dat ze veel kosten maar weinig opleveren, of het nu gaat om leren vissen, lezen of ondernemen.16 ‘Armoede gaat om een gebrek aan cash. Het is geen kwestie van domheid,’ conclu55

deert de econoom Joseph Hanlon. ‘Je kunt jezelf niet aan je eigen haren uit het moeras trekken als je kaal bent.’17 Het mooie aan geld is dat mensen er dingen mee kunnen kopen die ze nodig hebben, in plaats van dingen waarvan experts denken dat ze die nodig hebben. Er is overigens één categorie producten waar armen niet meer geld aan zullen besteden: alcohol en tabak. Sterker nog, uit een groot onderzoek van de Wereldbank blijkt dat in 82 procent van de onderzochte gevallen (in Afrika, Latijns-Amerika en Azië) de alcohol- en tabaksconsumptie juist daalde.18 Maar het kan nog gekker. In Liberia werd onderzocht wat er gebeurt als je 200 dollar geeft aan de minst betrouwbare armen die je maar kunt vinden: alcoholisten, drugsverslaafden en kleine criminelen in sloppenwijken. Drie jaar later bleek dat ze hun geld hadden besteed aan voedsel, kleren, medicijnen en het opzetten van nieuwe bedrijfjes. ‘Als zelfs deze mannen hun gratis geld niet verspillen,’ schrijft een van de onderzoekers, ‘wie zou het dan nog wel doen?’19 Armen in rijke landen misschien? In 2007 experimenteerde New York als eerste stad in Luilekkerland met gratis geld voor arme gezinnen. Of nou ja, ‘gratis’, het experiment was nogal bureaucratisch opgezet, met maar liefst 22 verschillende handelingen waarmee iets kon worden verdiend (denk aan: je kind naar school sturen, naar de tandarts gaan, een examen halen). Toch leverde het programma een paar mooie resultaten op: armoede en honger namen af, er werd meer gespaard, er werd beter gepresteerd op de middelbare school en ouders gingen meer werken. De hoofdonderzoeker concludeerde dat gratis geld ook in rijke landen ‘een verschil kan maken in de levens van arme gezinnen.’20 Eigenlijk is dat oud nieuws. Meer dan honderd jaar geleden, in 1911, werd in de vs het eerste stukje sociale zekerheid ingevoerd: het Mothers Pension. Het was een kleine, onvoorwaardelijke uitkering voor gezinnen zonder vader. Veel stelde het niet voor: 10 tot 30 dollar per maand en dat drie jaar lang. Het was minder dan 20 procent van

56

wat een gemiddelde fabrieksarbeider verdiende. Maar toen wetenschappers honderd jaar later, toen bijna alle kinderen uit die gezinnen al dood waren, onderzochten wat het effect van dat beetje geld was geweest, stonden ze versteld. Hun studie zat ingenieus in elkaar.21 Eerst werden in de archieven 16.000 jongens uit elf staten getraceerd, waarvan 14 procent was afgewezen voor de uitkering. Deze laatste groep diende als controlegroep. De onderzoekers kozen ervoor alleen jongens te volgen, omdat zij gekoppeld konden worden aan de gegevens die het Amerikaanse leger in 1940 had verzameld, aan het begin van de oorlog. Wat bleek: de uitkeringen hadden het inkomen van de jongens toen al met 14 procent doen stijgen, en het onderwijsniveau met 0,4 scholingsjaren. Tegelijkertijd was de kans op ondervoeding met maar liefst 50 procent afgenomen. Uiteindelijk leefden de jongens van het Mothers Pension gemiddeld een jaar langer dan de controlegroep. En dat is waarschijnlijk nog een onderschatting, want bedenk: de controlegroep bestond uit gezinnen die er net iets beter voor stonden (anders waren ze niet afgewezen voor de uitkering). Dat wil zeggen: gratis geld, ook al is het maar een beetje, helpt niet alleen op de korte, maar ook op de lange, héél lange termijn. Dat kleine Mothers Pension werkte generaties lang door. Toch blijft het ‘luie armen’-argument steeds weer opduiken. En juist omdat het zo’n hardnekkig argument is, hebben wetenschappers uitentreuren onderzocht of het klopt. Het gezaghebbende tijdschrift The Lancet vatte de conclusie een paar jaar geleden nog samen: er wordt meestal juist harder gewerkt door armen die zomaar geld krijgen.22 In het eindrapport van het Namibische experiment geeft een bisschop daar een mooie, Bijbelse verklaring voor. ‘Kijk eens goed naar Exodus 16,’ schrijft hij. Daar wordt beschreven hoe de Israëlieten tijdens hun reis naar het Beloofde Land gratis manna ontvingen uit de hemel. ‘Maar dat maakte ze niet lui,’ aldus de bisschop. ‘Integendeel, het hielp ze om in beweging te komen.’23

57

De utopie Gratis geld: het is geopperd door een paar van de grootste denkers uit de geschiedenis. Thomas More droomde ervan in zijn boek Utopia (1516). Talloze economen en filosofen, vaak ook Nobelprijswinnaars, zouden volgen.24 Onder de voorstanders bevonden zich linkse én rechtse denkers. Zelfs de grondleggers van het neoliberalisme, Friedrich Hayek en Milton Friedman, hebben ervoor gepleit.25 Artikel 25 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (1948) belooft dat het er eens van moet komen. Het basisinkomen. En dan niet voor een paar jaar, alleen in ontwikkelingslanden of slechts voor de armen, maar gewoon, gratis geld voor iedereen. Niet als gunst, maar als recht. Noem het ‘de kapitalistische weg naar het communisme’.26 Een maandelijkse toelage, genoeg om van te leven, zonder er iets voor te doen. De enige voorwaarde is dat je, nou ja, ‘een hartslag hebt’.27 Niemand die controleert of je het geld goed besteedt, niemand die zich afvraagt of je het wel verdient. Geen wirwar aan toeslagen en uitkeringen meer, maar hoogstens een extra toelage voor ouderen, werklozen en arbeidsongeschikten. Het basisinkomen, het is een idee waarvoor de tijd gekomen is.

Mincome, Canada Op de zolder van een pakhuis in Winnipeg, Canada, liggen bijna tweeduizend dozen te verstoffen. Het zijn dozen vol data – grafieken, tabellen, verslagen en interviews – van een van de meest fascinerende sociale experimenten uit de naoorlogse geschiedenis: Mincome. Evelyn Forget, professor aan de universiteit van Manitoba, hoorde ervan in 2004. Vijf jaar lang probeerde ze het Canadese Nationaal Archief zover te krijgen haar toegang te verschaffen tot het pakhuis. In 2009 was het zover. Toen Forget de zolder betrad kon ze haar ogen nauwelijks geloven – hier lag een schat aan informatie over precies 58

dat idee waar Thomas More, vijfhonderd jaar eerder, van had gedroomd. Een van de bijna duizend interviews die in de dozen lagen, was dat met Hugh en Doreen Henderson. Vijfendertig jaar eerder, toen het experiment begon, was hij conciërge op een middelbare school en zorgde zij voor de twee kinderen en het huishouden. Het leven van de familie Henderson was niet makkelijk. Doreen had een moestuin en hield kippen om genoeg voedsel op de plank te krijgen. Iedere dollar werd twee keer omgedraaid. Maar op een dag stonden twee mannen, strak in het pak, voor de deur. ‘We moesten een paar formulieren invullen en ze wilden ons huishoudboekje inkijken,’ herinnerde Doreen zich later.28 Vanaf dat moment waren de geldzorgen in huize Henderson verleden tijd. Hugh en Doreen werden ingeschreven voor Mincome – het eerste grote sociale experiment in Canada en het grootste experiment met een basisinkomen dat de wereld ooit heeft gekend. In maart 1973 had de gouverneur van de provincie besloten er, omgerekend naar de waarde van vandaag, 83 miljoen dollar voor uit te trekken.29 Als locatie koos hij Dauphin, een klein stadje met 13.000 inwoners ten noordwesten van Winnipeg. In de lente van het daaropvolgende jaar trok er een leger van onderzoekers naartoe. Economen hielden nauwgezet bij of de inwoners minder gingen werken, sociologen onderzochten het effect op het gezinsleven en antropologen nestelden zich in de gemeenschap om van dichtbij te zien hoe de inwoners zouden reageren. Iedereen kreeg recht op een basisinkomen, dat moest voorkomen dat wie dan ook onder de armoedegrens zou zakken. In de praktijk betekende het dat bij 30 procent van de inwoners, duizend gezinnen in totaal, iedere maand een cheque op de deurmat viel. Voor een gezin van vier ging het om (omgerekend naar 2014) ongeveer 19.000 dollar per jaar. No questions asked. Vier jaren verstreken totdat verkiezingen roet in het eten gooiden. Een nieuwe, conservatieve regering kwam aan de macht in Canada. Die zag weinig heil in het kostbare experiment, dat voor driekwart 59

gefinancierd werd door de nationale overheid. Toen duidelijk was dat er zelfs geen geld meer was voor een analyse van de resultaten, besloten de onderzoekers het experiment in bijna tweeduizend dozen te begraven. De teleurstelling was groot in Dauphin. Bij de start in 1974 werd Mincome nog gezien als een proef die spoedig nationaal zou worden uitgerold. Maar nu leek het in vergetelheid op te gaan. ‘Politici die ertegen waren wilden geen geld meer besteden aan een analyse die zou bewijzen wat ze al dachten te weten: dat het niet had gewerkt,’ herinnerde een van de onderzoekers zich later. ‘En zij die vóór Mincome waren, waren bang dat de analyse slecht zou uitpakken. Dan zouden ze nog een paar miljoen hebben verspild en zich nog meer schamen.’30 Toen professor Forget voor het eerst van Mincome hoorde, wist niemand hoe het experiment echt had uitgepakt. Maar het toeval wilde dat in 1970 ook Medicare – de nationale zorgverzekering – was ingevoerd. Deze archieven gaven Forget een schat aan data om Dauphin met omliggende steden en andere controlegroepen te vergelijken. Drie jaar lang liet ze allerlei statistische formules los op de gegevens. En wat ze ook deed - steeds kwam ze tot dezelfde conclusie. Mincome was een overweldigend succes geweest.

Van experiment naar wet ‘Politici vreesden destijds dat mensen zouden stoppen met werken en grote gezinnen zouden krijgen om hun inkomen op te krikken,’ vertelt Forget.31 Maar het tegenovergestelde gebeurde. Jongeren trouwden later en het geboortecijfer daalde. Hun schoolprestaties verbeterden aanzienlijk: het ‘Mincome-cohort’ studeerde beter en sneller. Het totaal aantal arbeidsuren daalde uiteindelijk met slechts 13 procent. Mannelijke kostwinners gingen nauwelijks minder werken, vrouwen gebruikten het basisinkomen voor een paar maanden zwangerschapsverlof en jongeren voor een langere studietijd.32 60

Forgets opzienbarendste ontdekking is dat het ziekenhuisbezoek met maar liefst 8,5 procent afnam. Een immense bezuiniging, daar juist de gezondheidszorg in rijke landen een van de grootste kostenposten is. Na een paar jaar was er ook minder sprake van huiselijk geweld en waren er veel minder psychische problemen. Mincome maakte de hele stad gezonder. Forget zag de effecten van het basisinkomen doorwerken tot in de volgende generatie, zowel qua inkomen als gezondheid. Dauphin, de stad zonder armoede, was een van de vijf NoordAmerikaanse experimenten met een basisinkomen. In de vs waren er al vier aan vooraf gegaan. Slechts weinig mensen weten tegenwoordig dat het weinig had gescheeld of de vs zou nu een minstens zo stevig sociaal vangnet hebben gehad als de meeste West-Europese landen. In 1964 riep president Lyndon B. Johnson zelfs de ‘oorlog tegen armoede’ uit. Zowel Democraten als Republikeinen wilden de sociale zekerheid fundamenteel hervormen. Maar daarmee moest eerst worden geëxperimenteerd. Tientallen miljoenen werden beschikbaar gesteld voor de basisinkomens van meer dan 8500 Amerikanen in New Jersey, Pennsylvania, Iowa, North Carolina, Indiana, Seattle en Denver. Het waren de eerste grote sociale experimenten waarbij onderscheid werd gemaakt tussen een experimentele groep en een controlegroep. De onderzoekers wilden antwoord op drie vragen. 1: Gaan mensen veel minder werken als ze een basisinkomen krijgen? 2: Wordt het programma daardoor onbetaalbaar? 3: En zou het dan ook politiek onhaalbaar zijn? Het werd twee keer nee en één keer ja. De daling van het aantal arbeidsuren was overal beperkt. ‘Ik heb niemand gevonden die, zodra hij de beurs kreeg, zijn baan opzegde en thuis op de bank ging zitten,’ herinnerde een onderzoeker zich later. Per gezin ging het om een afname van 9 procent, waarbij in alle staten, net als in Dauphin, vooral vrouwen met jonge kinderen en twintigers minder gingen werken.33 ‘De afname werd gecompenseerd door andere nuttige activiteiten, zoals het zoeken naar een betere baan of werk in het huishouden,’ 61

lezen we in het eindrapport van het experiment in Seattle. Een moeder, die de middelbare school nooit had afgemaakt, haalde een bachelor psychologie en vond een baan als onderzoeker. Een andere vrouw nam acteerlessen, terwijl haar man ging componeren. ‘We zijn nu zelfvoorzienende artiesten,’ vertelden ze de onderzoekers.34 Onder jongeren werd de afname in werkuren vrijwel volledig gecompenseerd door extra onderwijs. In New Jersey bleek dat de kans op een middelbare-schooldiploma met 30 procent was gestegen.35 Zo kon het gebeuren dat in het revolutiejaar 1968, toen jongeren over de hele wereld de straat op gingen, vijf beroemde economen – John Kenneth Galbraith, Harold Watts, James Tobin, Paul Samuelson en Robert Lampman – een open brief schreven aan het Congres. ‘Een rijk land als de Verenigde Staten moet iedereen de zekerheid van een basisinkomen geven,’ schreven ze in een artikel dat op de voorpagina van The New York Times verscheen. ‘Laten we altijd onthouden dat niets de vrijheid zo beknot als een totaal gebrek aan geld.’ De kosten zouden volgens de heren ‘substantieel maar ruim binnen het bereik van de economische en fiscale capaciteit van de natie zijn.’36 De brief werd door 1200 collega-economen ondertekend. En ja hoor: in augustus van het jaar erop stelde president Nixon een bescheiden basisinkomen voor. ‘De belangrijkste sociale wetgeving in de geschiedenis van onze natie,’ noemde hij het. De babyboomers zouden volgens Nixon twee dingen doen die de vorige generatie nog voor onmogelijk had gehouden. 1: Een man op de maan zetten (wat in de maand ervoor was gelukt). 2: Armoede uitroeien. Uit een inventarisatie van het Witte Huis bleek dat 90 procent van alle kranten enthousiast reageerde op het plan.37 ‘Een gigantische sprong voorwaarts,’ noemde de Chicago Sun Times het. ‘Een gedurfde nieuwe blauwdruk,’ schreef de Los Angeles Times. 38 De Nationale Raad van Kerken was voor. Ook de vakbonden en zelfs het bedrijfsleven waren enthousiast.39 ‘twee welgestelde republikeinen uit de middenklasse die zullen betalen voor het programma zeggen bravo,’ stond er in één van de vele enthousiaste telegram62

men die binnenkwamen bij het Witte Huis.40 Om de haverklap werd Victor Hugo geciteerd: ‘Machtiger dan alle legers in de wereld… is een idee waarvoor de tijd is gekomen.’ Voor het basisinkomen leek het eindelijk zover. ‘een radicale hervorming van de sociale zekerheid komt door het huis van afgevaardigden,’ kopte The New York Times op 16 april 1970. President Nixons plan had een overweldigende meerderheid behaald. 243 stemmen voor, 155 stemmen tegen. De meeste commentatoren verwachtten dat het plan ook door de Senaat zou komen, die indertijd nog progressiever was dan het Huis van Afgevaardigden. Maar in een commissie van de Senaat sloeg de twijfel toe. ‘Dit is de duurste, uitgebreidste en verstrekkendste sociale wetgeving waar we het ooit over hebben gehad,’ zei een van de senatoren.41 Maar vooral de senatoren van de Democratische Partij waren tegen. Ze vonden het plan niet ver genoeg gaan en wilden een hoger basisinkomen invoeren.42 De wet werd maandenlang heen en weer gestuurd tussen de Senaat en het Witte Huis en verdween uiteindelijk in de prullenbak. In het jaar erop stuurde Nixon de wet, met een paar kleine aanpassingen, nóg een keer naar het Congres. En weer werd zijn voorstel, als onderdeel van een groter hervormingspakket, aangenomen. 288 stemmen voor, 132 stemmen tegen. Nixon noemde tijdens zijn State of the Union van 1971 het plan om ‘een vloer onder het inkomen van iedere familie met kinderen in Amerika’ te leggen ‘het allerbelangrijkste’ onderdeel van zijn agenda.43 Maar weer strandde het voorstel in de Senaat. In de jaren daarop bleef het plan voor een basisinkomen in de lucht hangen, totdat er in 1978 een fatale ontdekking werd gedaan. De definitieve resultaten van het experiment in Seattle werden toen gepubliceerd. Een enkele bevinding trok alle aandacht: het aantal echtscheidingen was met meer dan 50 procent gestegen. Al snel was er weinig interesse meer in de overige resultaten – dat de schoolprestaties waren verbeterd en dat de gezondheid erop vooruit was gegaan. Een basisinkomen zou vrouwen veel te onafhankelijk maken. 63

Nadere analyse, tien jaar later, wees uit dat er een statistisch foutje was gemaakt. In werkelijkheid was het aantal echtscheidingen gelijk gebleven.44

Futiel, gevaarlijk en pervers ‘It Can Be Done! Het overwinnen van de armoede in de vs voor 1976,’ had James Tobin, de Nobelprijswinnaar, in 1967 nog geschreven. Bijna 80 procent van de Amerikanen was toen voor de invoering van een basisinkomen.45 Maar jaren later schamperde Ronald Reagan: ‘In de jaren zestig vochten we een oorlog tegen de armoede. En de armoede won.’ Mijlpalen van beschaving worden aanvankelijk altijd als een utopie beschouwd. Albert Hirschman, een van de grootste sociologen van de vorige eeuw, schreef dat utopieën in eerste instantie op drie gronden worden bestreden: futiliteit (het kan niet), gevaar (de risico’s zijn te groot) en perversiteit (het ontaardt in zijn tegendeel). Maar Hirschman schreef ook dat utopieën, kort nadat ze zijn ingevoerd, vaak als doodnormaal worden beschouwd. Niet zo heel lang geleden was democratie nog een grandioze utopie. Menig denker, of het nu de filosoof Plato (427-347 v.C.) of de staatsman Edmund Burke (1729-1779) was, vreesde dat het volk er te dom voor was, dat het levensgevaarlijk zou zijn en dat de ‘generale wil’ al snel in de wil van een of andere generaal zou ontaarden. Vergelijk dat eens met het basisinkomen. Het zou futiel zijn omdat we het niet kunnen betalen, gevaarlijk omdat mensen zouden stoppen met werken, en pervers omdat een minderheid steeds harder zou moeten werken om de meerderheid te onderhouden. Maar wacht even. Futiel? We zijn voor het eerst in de geschiedenis rijk genoeg om een stevig basisinkomen te financieren. Het bureaucratische toeslagencircus en het controleapparaat dat uitkeringstrekkers koste wat het kost in laagproductieve baantjes dwingt, kunnen de prullenbak 64

in. Een wirwar aan aftrekposten is niet meer nodig. Verdere financiering zou uit belastingen op vermogen, vervuiling, grondstoffen en consumptie kunnen komen. Reken even mee. Nederland heeft 16,8 miljoen inwoners en een bbp per hoofd van de bevolking dat vergelijkbaar is met dat van landen als Canada, Duitsland, Australië en Japan. De armoedegrens staat op 960 euro per maand, wat een mooi basisinkomen zou zijn. Een simpele rekensom leert dat de universele variant 193,5 miljard euro per jaar zou kosten - ongeveer 30 procent van het Nederlandse bbp. Dat is een astronomisch bedrag. Maar bedenk: de overheidsbegroting beslaat nu al meer dan de helft van het bbp. Het weerhoudt Nederland er niet van een van de rijkste en meest concurrerende landen ter wereld te zijn. De variant die in Canada is uitgeprobeerd – gratis geld voor arme mensen – zou veel goedkoper zijn. Het uitroeien van armoede in de Verenigde Staten kost bijvoorbeeld slechts 175 miljard dollar, zo berekende de econoom Matt Bruenig.46 Dat is een kwart van het militaire budget. Het winnen van de oorlog tegen armoede is dan ook een eitje vergeleken met de oorlogen in Afghanistan en Irak (waarvan de kosten volgens een studie van de Universiteit van Harvard maar liefst 4000 tot 6000 miljard zullen bedragen47). Sterker nog, het einde van de armoede ligt al jaren binnen het bereik van alle rijke landen.48 En toch: een systeem dat alleen de armen helpt, bevestigt de scheidslijn tussen hen en de rest van de samenleving. ‘A policy for the poor is a poor policy,’ schreef Richard Titmuss, de grote theoreticus van de Britse verzorgingsstaat eens. Het is een oude, linkse reflex om iedere regeling, toeslag of uitkering inkomensafhankelijk te willen maken. Maar dat werkt averechts. Twee Zweedse sociologen lieten eind jaren negentig zien, in een inmiddels beroemd artikel, dat juist de landen met de meest universele voorzieningen er het best in slagen de armoede terug te dringen.49 Mensen zijn tot meer solidariteit bereid als ze er zelf ook baat bij hebben. Hoe meer wij, onze familie of onze vrienden profiteren van de verzorgingsstaat, hoe meer we zelf ook willen bijdragen.50 Een 65

universeel, onvoorwaardelijk basisinkomen kan dan ook op een maximaal draagvlak rekenen. Iedereen heeft er baat bij.51 Gevaarlijk? Sommige mensen zouden inderdaad iets minder gaan werken, maar dat is ook de bedoeling. Alleen een kleine groep van kunstenaars en schrijvers (‘al diegenen die de maatschappij veracht als ze leven en eert als ze dood zijn’ – Bertrand Russell) zou wellicht ophouden met betaald werk. Er is overweldigend bewijs dat verreweg de meeste mensen, basisinkomen of niet, willen werken.52 Werkloosheid maakt diep ongelukkig.53 Een van de charmes van het basisinkomen is dat het de armen, die nu vaak beter af zijn met een uitkering, stimuleert een betaalde baan te zoeken. Zij kunnen er alleen maar op vooruitgaan; het basisinkomen is onvoorwaardelijk. Overigens zou bij de invoering ook het minimumloon kunnen worden afgeschaft, wat de werkgelegenheid aan de onderkant van de arbeidsmarkt ongetwijfeld goed zal doen. Ouderen en jongeren zouden makkelijker aan de bak komen, omdat hun loon dan omlaag kan. Pervers? Integendeel, in de afgelopen decennia is de sociale zekerheid juist ontaard in een pervers stelsel van controle en vernedering. Ambtenaren begluren bijstandstrekkers via Facebook om te controleren of die hun geld wel goed besteden. Wee hun gebeente als ze ongeoorloofd vrijwilligerswerk doen. Er is een leger aan hulpverleners nodig om burgers door de jungle van aanvragen, voorbeschikkingen en terugvorderingsbeschikkingen te leiden. Vervolgens moet een leger aan controleurs deze fraudegevoelige papierwinkel in de gaten houden. De verzorgingsstaat, die trots en zekerheid zou moeten bieden, is in wantrouwen en schaamte ontaard. Het is een monsterverbond tussen links en rechts. ‘Rechts is bang dat mensen stoppen met werken,’ verzucht de Canadese professor Forget. ‘En links vertrouwt ze niet om hun eigen keuzes te maken.’54 Het basisinkomen zou een beter compromis zijn. Als het om herverdeling gaat, krijgt links zijn rechtvaardigheid, maar als het om bemoeienis, betutteling en vernedering gaat, krijgt rechts een kleinere overheid dan ooit. 66

Anders praten, anders denken De diagnose is al vaker gemaakt. We zitten opgescheept met een verzorgingsstaat uit een vervlogen tijdperk, toen de meeste mannen nog kostwinner waren en je een leven lang bij één bedrijf kon blijven. Het pensioenstelsel en de ontslagbescherming zijn nog altijd gericht op de geluksvogels met een vaste baan, de sociale zekerheid leunt op de misvatting dat de economie genoeg banen creëert, en uitkeringen zijn vaak geen trampoline, maar een valkuil. Nog niet eerder is de tijd zo rijp geweest voor de invoering van een universeel, onvoorwaardelijk basisinkomen. Flexibilisering betekent dat we meer zekerheid moeten creëren. Globalisering zorgt ervoor dat de lonen van de middenklasse steeds verder worden uitgehold. De Grote Vrouwelijke Revolutie wordt pas voltooid als alle vrouwen financiële onafhankelijkheid verwerven. De groeiende kloof tussen hoog- en laagopgeleiden betekent dat we de laatsten extra moeten ondersteunen. En de opkomst van steeds slimmere robots kan zelfs hoogopgeleiden hun baan kosten. In de afgelopen decennia is de koopkracht van de middenklasse op peil gehouden door te lenen, te lenen en nog eens te lenen. Dat kan zo niet langer, weten we nu. De oude, calvinistische reflex – ‘je moet werken voor je geld’ – is een vrijbrief voor ongelijkheid geworden. Begrijp me niet verkeerd: het kapitalisme is een schitterende welvaartsmachine. ‘Het brengt wonderen voort waarbij de Egyptische piramiden, de Romeinse aquaducten en de Gothische kathedralen verbleken,’ schreven Karl Marx en Friedrich Engels al in hun Communistisch Manifest. Maar juist omdat we rijker zijn dan ooit kunnen we ons nu de volgende stap in de geschiedenis van de vooruitgang permitteren: een onvoorwaardelijk basisinkomen voor iedereen. Dat zou het eindpunt van het kapitalisme moeten zijn. Zie het als een dividend van de vooruitgang, mogelijk gemaakt door het zwoegen van de generaties voor ons. Uiteindelijk hebben we onze welvaart maar voor een heel 67

klein deel aan onszelf te danken. Wij, inwoners van Luilekkerland, zijn rijk dankzij de instituties, de kennis en het sociale kapitaal die onze voorouders voor ons hebben opgebouwd. Deze rijkdom is van ons allemaal. En een basisinkomen laat iedereen erin delen. Natuurlijk, het lukraak doorvoeren van zo’n grote droom zou rampzalig uit kunnen pakken. Iedere utopie begint in het klein, met experimenten die de wereld langzaam doen kantelen. Een paar jaar geleden gebeurde het nog in de straten van Londen, toen dertien daklozen zomaar 3000 pond kregen. Een van de hulpverleners vertelde toen: ‘Het is moeilijk om van de ene op de andere dag de manier te veranderen waarop je een probleem ziet. Maar nu hebben we de kans gekregen om anders te praten, anders te denken...’ Zo begint alle vooruitgang.

68

Ons streven is volledige werkloosheid, zodat we kunnen spelen. Arthur C. Clarke (1917-2008)

4 De race tegen de machine

We zouden niet de eersten zijn. Aan het begin van de twintigste eeuw was er al een werknemer die door de machine werd ingehaald. Het was een arbeidskracht waar in het Engeland van 1901 nog meer dan drie miljoen banen voor waren, maar twintig jaar later minder dan twee miljoen.1 Door de opkomst van de tractor werd zijn loon steeds lager, totdat hij zijn voedsel niet meer kon terugverdienen. Ik heb het over het paard. Met de razendsnelle opmars van rijdende, lezende, pratende, schrijvende en bovenal rekenende robots moeten ook de inwoners van Luilekkerland vrezen voor hun baan. ‘De rol van mensen als de belangrijkste productiefactor is gedoemd kleiner te worden,’ schreef de Nobelprijswinnaar Wassily Leontief al in 1983, ‘net zoals de rol van paarden in de landbouw eerst kleiner werd en daarna verdween door de komst van tractors.’2 Het is een van de sterkste argumenten voor een kortere werkweek en een basisinkomen geworden: robotisering. Want als de huidige trends zich doorzetten, is er maar één alternatief: structurele werkloosheid en oplopende ongelijkheid. ‘Machinerie is een dief die duizenden berooft,’ zei William Leadbeater, een Engelse handwerker, al in 1830 tijdens een bijeenkomst in Huddersfield.3 ‘We zullen er nog wel achter komen dat ze ons land zal vernietigen.’ Het is begonnen op het salarisstrookje. In de Verenigde Staten is het loon van de mediane, mannelijke kostwinnaar sinds 1969 met 28 procent gedaald.4 Voor mannen zonder diploma was dat, en dit is geen tikfout, 66 procent. Maar ook in andere rijke landen, van Duitsland tot Japan, stokt de loongroei voor de meeste werknemers al 71

jaren, terwijl de productiviteit gewoon doorgroeit. De belangrijkste verklaring: arbeid wordt steeds minder schaars. De opmars van de technologie zorgt ervoor dat de inwoners van Luilekkerland moeten concurreren met miljarden werknemers over de hele wereld. En belangrijker nog: met de machines. Natuurlijk, mensen zijn geen paarden. Het lot van de ongediplomeerde viervoeter suggereert dat alleen arbeiders zonder opleiding bang hoeven te zijn. En dus zeggen we: meer geld naar onderwijs, leve de kenniseconomie! Maar er is één probleem. Ook mensen met een papiertje moeten vrezen voor hun baan. William Leadbeater was een goed opgeleide handwerker toen zijn werk in 1830 werd overgenomen door een weefmachine. Het punt is niet dat hij geen onderwijs had genoten, het punt is dat zijn vaardigheden ineens overbodig waren geworden. Dat zal steeds meer mensen overkomen. ‘Uiteindelijk,’ brieste William, ‘durf ik te zeggen dat het de vernietiging van het universum zal betekenen.’ Welkom in de race tegen de machine.

De chip en de doos In het voorjaar van 1965 kreeg Gordon Moore, een computertechnicus bij ibm, bericht van Electronics Magazine. Of hij voor de 35ste verjaardag van het blad zijn licht wilde laten schijnen over de toekomst van de chip. De beste prototypes hadden in dat jaar nog maar dertig transistors, de elementaire bouwstenen van iedere computer. Transistors waren groot, computers waren traag. Maar Moore begon wat cijfers te verzamelen. Hij ontdekte dat sinds 1959 het aantal transistors per chip was verdubbeld – ieder jaar weer. De vraag drong zich op: wat als deze trend zich voortzet? Met een schok realiseerde Moore zich dat het er in 1975 maar liefst 60.000 zouden zijn. Dan zou het niet lang meer duren of computers konden beter rekenen dan de slimste wiskundigen van alle universiteiten 72

samen.5 De titel van Moore’s essay liet in ieder geval weinig aan de verbeelding over: ‘Cramming More Components onto Integrated Circuits.’ Volgepropte chips zouden ons ‘wonderen als thuiscomputers’ brengen, ‘automatische besturing voor auto’s’ en misschien ook wel ‘draagbare communicatieapparatuur’. Het was maar een gok, wist Moore. Maar veertig jaar later bood Intel, een van de grootste chipproducenten ter wereld, 10.000 dollar aan degene die nog een kopie van het originele Electronics Magazine op zolder had liggen. De gok was de geschiedenis ingegaan als wet – de Wet van Moore om precies te zijn. ‘Een paar keer heb ik gedacht dat we het einde van de lijn hadden bereikt,’ vertelde de bedenker in 2005. ‘Dat de boel zou vertragen.’6 Maar nee. Voor hoe lang nog weet niemand, maar tot op de dag van vandaag raast de Wet van Moore voort.7 In de Xbox One spelcomputer, die in 2013 uitkwam, zat al een chip met maar liefst vijf miljard transistors. Enter: de doos. Zoals de transistor aan het einde van de jaren vijftig de standaardeenheid van informatie werd, zo werd de container de standaardeenheid van transport.8 Een rechthoekige stalen doos klinkt misschien niet zo revolutionair als de chip en de computer. Maar bedenk: voor de komst van de container werd alle waar afzonderlijk op een schip, trein of vrachtwagen geladen. Dat kon dagen in beslag nemen. Een doos daarentegen hoeft maar één keer te worden in- en uitgepakt: op de plaats van vertrek en op de plaats van bestemming. In april 1956 vertrok het eerste containerschip van New York naar Houston, Texas. 58 stalen dozen werden in slechts een paar uur uitgeladen; een dag later was het schip weer volgeladen op de terugweg. Vóór de uitvinding van de stalen doos lagen schepen vier tot zes dagen in de haven: maar liefst 50 procent van hun tijd. Een paar jaar later was dat nog maar 10 procent. Met de opmars van de chip en de doos begon de wereld razendsnel te krimpen.9 Goederen, diensten en kapitaal vlogen sneller en sneller de wereld over. Toen in 1976 dictator Mao Zedong het loodje legde, 73

De Wet van Moore Het aantal transistors in processors, 1970-2008

Bron: Wikimedia Commons

duurde het niet lang of 1 miljard Chinezen bekeerden zich tot het kapitalisme. Op de achterkant van steeds meer producten verschenen die drie beroemde woordjes: ‘made in China’. Toen moest het internet nog worden uitgevonden.

Arbeid versus kapitaal De chip en de doos gingen in de loop van de jaren tachtig doen wat lange tijd voor onmogelijk werd gehouden. Zo had de econoom Nicholas Kaldor in 1957 nog zijn zes beroemde ‘feiten’ over economische groei genoteerd. Eerste feit: ‘De delen van het nationaal inkomen 74

die naar arbeid en kapitaal gaan, zijn constant over lange tijdsperiodes.’ Twee derde van alles wat een land verdient, gaat naar de salarissen van werknemers. Een derde gaat naar de bezitters van het kapitaal – de mensen die de aandelen en de machines bezitten. Generaties jonge economen hebben het in hun oren geknoopt: de verhouding tussen kapitaal en arbeid is constant. Punt uit. Maar het klopt niet. Dertig jaar geleden begon er al iets te schuiven en inmiddels gaat nog maar 58 procent van de welvaart in rijke landen naar werknemers. Het lijkt een kleine daling, maar het is een aardverschuiving. Verschillende factoren spelen een rol: de teloorgang van de vakbonden, de groei van de financiële industrie, de lagere belastingen op kapitaal, en de opkomst van de Aziatische reuzen. Maar de belangrijkste oorzaak? Dat is de opmars van de technologie.10 Neem de iPhone. Het is een wonder van techniek, ondenkbaar zonder de chip en de doos. De telefoon is opgebouwd uit onderdelen uit de vs, Italië, Taiwan en Japan, wordt in elkaar geschroefd in China en gaat vervolgens de hele wereld over. Of neem een simpele pot Nutella chocoladepasta. De cacao komt uit Nigeria, de palmolie uit Maleisië, de vanilline uit China, de suiker uit Brazilië; de fabrieken staan in Brazilië, Argentinië, Europa, Australië en Rusland en het hoofdkantoor vind je in Italië. We mogen dan in een tijdperk van individualisering leven; we zijn nog nooit zo afhankelijk geweest van elkaar. De vraag is alleen: wie profiteert? Innovatie in Silicon Valley betekent vaak massaontslag elders. Denk aan webshops als Amazon: met de opkomst van online winkels zijn miljoenen banen in de detailhandel verdwenen. De Britse econoom Alfred Marshall beschreef deze dynamiek al aan het einde van de negentiende eeuw: hoe kleiner de wereld wordt, hoe minder winnaars er zijn. Marshall constateerde dat de productie van pianovleugels door steeds minder bouwers werd gedomineerd. Met iedere nieuw aangelegde weg en met ieder nieuw gegraven kanaal werd het transport goedkoper, waardoor de beste pianobouwers hun product steeds makkelijker konden exporteren. 75

Waar een pot Nutella vandaan komt

Bron: oeso

De kleine, lokale leveranciers konden al snel niet meer op tegen de marketingkracht en schaalvoordelen van de grote jongens. Terwijl de wereld kleiner werd, gingen de kleine handelaren ten onder. Hetzelfde proces heeft zich in de topsport, de muziekindustrie en de boekenwereld voltrokken, die nu ook door een handjevol supersterren worden gedomineerd. In het tijdperk van de chip, de doos en het internet win je niet alleen de slag als je nét iets beter bent dan de rest. Je wint de oorlog. Economen spreken ook wel van de ‘winner-take-all’-samenleving.11 Van kleine accountants die worden verslagen door belastingsoftware tot boekhandels die het afleggen tegen internetshops – keer op keer blijkt dat de reuzen groeien terwijl de wereld krimpt. Inmiddels groeit de ongelijkheid in bijna alle rijke landen. De kloof tussen arm en rijk in de vs is al groter dan die in het oude Rome – en 76

dat was een op slavernij gebaseerde economie.12 Maar ook in Europa groeit het verschil tussen boven- en onderkant.13 Zelfs het World Economic Forum, de club van zakenlui, toppolitici en popsterren, noemt de groeiende ongelijkheid het grootste gevaar voor de wereldeconomie. Het is dan ook snel gegaan. In het jaar 1964 hadden de vier grootste Amerikaanse bedrijven nog gemiddeld 430.000 werknemers in dienst. Bijna vijftig jaar later, in 2011, was dat nog maar een kwart, terwijl die grote vier inmiddels twee keer zoveel waard waren.14 Of neem het tragische lot van Kodak, de uitvinder van de digitale camera en het bedrijf dat eind jaren tachtig nog 145.000 mensen op de loonlijst had staan. In 2012 vroeg het zijn faillissement aan, terwijl Instagram (de gratis mobiele fotoapplicatie met toen 13 werknemers) voor 1 miljard dollar aan Facebook werd verkocht. Het is een harde waarheid, maar om rijk te worden heb je steeds minder mensen nodig.

Automatisering van kenniswerk ‘De mensheid zal een ras van machineverzorgers worden,’ voorspelde Isaac Asimov al in 1964. Maar misschien is het nog erger. Robots bedreigen nu zelfs de banen van de verzorgers.15 Om een bekende mop onder economen te citeren: voor een beetje fabriek heb je straks twee werknemers nodig, een mens en een hond. De mens geeft de hond te eten, en de hond houdt de mens weg bij de machines. Het zijn allang niet meer alleen de trendwachters en technoprofeten uit Silicon Valley die zich grote zorgen maken. ‘Terwijl de technologie voortraast, blijven steeds meer mensen achter,’ concluderen twee onderzoekers van het Massachusetts Institute of Technology (mit). Wetenschappers van de Universiteit van Oxford schatten dat maar liefst 47 procent van alle Amerikaanse banen en 54 procent van alle Europese banen een groot risico loopt om te worden ingepikt door machines.16 En dan niet over honderd, maar binnen twintig jaar. ‘Het enige verschil tussen enthousiastelingen en sceptici is het tijds77

De kans dat je baan wordt overgenomen door een robot

Het gaat hier om een schatting van de kans dat een baan wordt geautomatiseerd in de komende twintig jaar. Het gemarkeerde gebied is even groot als de totale Amerikaanse werkgelegenheid. Bron: Frey/Osborne (2013)

frame,’ merkt een professor van de Universiteit van New York op. ‘Over een eeuw maakt het niemand uit hoe lang het precies duurde, alleen wat er gebeurde.’17 Ik moet toegeven: dit is een oud verhaal. Al tweehonderd jaar lang maken werknemers zich zorgen over de opmars van de technologie. En al tweehonderd jaar verzekeren werkgevers hen dat er vanzelf weer nieuwe banen komen. In het jaar 1800 was 74 procent van alle Amerikanen boer, in 1900 was dat nog maar 31 procent, en in 2000 minder dan 3 procent.18 Het heeft niet tot massawerkloosheid geleid. Keynes schreef in de jaren dertig nog over die ‘nieuwe ziekte’ waar we volgens hem nog veel over zouden horen: ‘technologische werkloosheid’. Maar toen hij stierf, in 1946, was er geen vuiltje aan de lucht. Zo onderging de Amerikaanse auto-industrie in de jaren vijftig en zestig de ene na de andere automatiseringsgolf. Maar de lonen bleven gewoon stijgen en de werkgelegenheid groeide. Een studie uit 1963 78

Productiviteit en werkgelegenheid In de Verenigde Staten van 1947 tot en met 2011

Bron: US Department of Labor, Bureau of Labor Statistics

wees uit dat nieuwe technologieën 13 miljoen banen hadden vernietigd in de jaren vijftig, maar ook 20 miljoen banen gecreëerd. ‘In plaats van bang te zijn voor groeiende automatisering, zouden we het moeten aanmoedigen,’ merkte de onderzoeker op.19 Maar dat was 1963. In de twintigste eeuw gingen de groei van de productiviteit en de groei van de werkgelegenheid meestal gelijk op. Mens en machine marcheerden zij aan zij. Maar nu, aan het begin van een nieuw eeuw, snellen de robots vooruit. Rond het jaar 2000 begon ‘De Grote Ontkoppeling’, zoals de economen van het mit het noemen. ‘Het is de grote paradox van onze tijd,’ vertelt een van hen. ‘De productiviteit is hoger dan ooit, de innovatie is nog nooit zo snel gegaan, maar toch dalen de mediane inkomens en zijn er minder banen.’20 Weer is de auto-industrie een goed voorbeeld: vijftig jaar geleden bood die nog de beste banen voor de mensen uit de middenklasse. 79

Een kostwinner kon er met gemak zijn gezin mee onderhouden. En één ding is hetzelfde gebleven: de auto-industrie is nog altijd de motor van de Amerikaanse economie. Maar liefst 15 tot 20 procent van alle groei tussen 2009 en 2013 kwam er vandaan. Maar het probleem is: autofabrieken creëren nauwelijks meer nieuwe banen. Slechts 2 tot 3 procent van alle banengroei kwam in die tijd bij de auto-industrie vandaan.21 Nieuwe banen verschijnen nu vooral aan de onderkant van de piramide, in supermarkten, fastfoodrestaurants en bejaardentehuizen. Die banen zijn nog veilig – voor dit moment.

Toen mensen er nog toe deden Honderd jaar geleden waren computers gewoon nog mensen. Geen grap: het woord ‘computer’ was toen de naam van een baan. Computers waren de doorgaans vrouwelijke werknemers die de hele dag simpele sommetjes maakten. Maar het duurde niet lang of dit werk kon door rekenmachines worden overgenomen, en sindsdien heeft de computer de ene na de andere baan opgeslokt. In 1990 voorspelde de technologieprofeet Ray Kurzweil dat in 1998 zelfs een schaakgrootmeester door een computer zou worden verslagen. Hij zat ernaast, want in 1997 was het al zo ver. Deep Blue versloeg de schaaklegende Garry Kasparov. De snelste rekenmachine van dat jaar was de asci red Supercomputer van het Amerikaanse leger, die op zijn hoogtepunt 1 teraflop klokte. Dit bakbeest had de omvang van een tennisbaan en kostte 55 miljoen dollar. Maar vijftien jaar later, in 2013, kwam er een rekenmachine op de markt die met gemak 2 teraflop klokte en honderdduizend keer zo goedkoop was. De PlayStation 4. Twee maanden nadat Kasparov was verslagen, schreef The New York Times een nieuwe wedstrijd uit. Dit keer ging het om het eeuwenoude spelletje wei qi, beter bekend als Go. ‘Het zou wel eens honderd jaar kunnen duren voordat een computer mensen verslaat bij een spelletje Go,’ merkte de verslaggever op. Het aantal mogelijke 80

spelvolgordes is groter dan het aantal atomen in het heelal. Toch was het zestien jaar later al zover: de Japanner Yoshio Ishida, een vijfvoudig Go-kampioen, werd verslagen door het algoritme Crazy Stone.22 In 2011 deed er zelfs een computer mee aan de populaire televisiequiz Jeopardy! Het apparaat, Watson genaamd, nam het op tegen de beste kenniswerkers in deze industrie: Ken Jennings en Brad Rutter. Beiden hadden ze al meer dan drie miljoen dollar aan prijzengeld binnengehaald. Maar je raadt het al: het werd een slachting. Watson, die was volgepropt met tweehonderd miljoen pagina’s aan informatie, inclusief een volledige kopie van Wikipedia, gaf in zijn eentje meer goede antwoorden dan Jennings en Rutter bij elkaar. ‘Quizdeelnemer mag dan de eerste baan zijn die overbodig is gemaakt door Watson,’ merkte Jennings op, ‘maar ik ben er zeker van dat het niet de laatste zal zijn.’23 De nieuwe generatie robots wil niet alleen onze spierkracht, maar ook onze denkkracht vervangen. Het Tweede Tijdperk der Machines, zo wordt deze dappere nieuwe wereld van chips en algoritmes al genoemd. Het eerste tijdperk begon met de Schotse knutselaar James Watt, die tijdens een wandeling in 1765 bedacht hoe de stoommachine een stuk efficiënter kon worden gemaakt. De vrome Watt moest nog een dag wachten – het was zondag – om aan de uitvoering te beginnen. Maar in 1776 lukte het hem al om twintig meter water uit een mijn te pompen in slechts 60 minuten.24 Vanaf dat moment – toen bijna iedereen bijna overal nog arm, hongerig, bang, vies, dom, ziek en lelijk was – begon de lijn van de menselijke ontwikkeling zich te krommen. Met een hoek van bijna 90 graden. In 1800 haalden de Engelsen nog drie keer zoveel energie uit waterkracht als uit stoomkracht; zeventig jaar later genereerden Engelse stoommachines al de energie van 40 miljoen volwassen mannen. Spierkracht werd op grote schaal vervangen door machinekracht.25 En nu, twee eeuwen later, is onze denkkracht aan de beurt. Het werd tijd ook. ‘We zien het computertijdperk overal,’ zei de econoom Bob Solow nog in 1987, ‘behalve in de productiviteitsstatistieken.’ Computers deden best aardige dingen, daar niet van, maar de economische impact was toen nog beperkt. Net als de stoommachine had de com81

puter tijd nodig om, nou ja, op stoom te komen. Of vergelijk het met elektriciteit: de grote innovaties dateren van de jaren 1870, maar pas rond 1920 gingen de meeste fabrieken elektrische stroom gebruiken.26 Inmiddels doen chips wat we tien jaar geleden nog voor onmogelijk hadden gehouden. Zo schreven twee prominente wetenschappers in 2004 een hoofdstuk met de veelzeggende titel: ‘Waarom mensen er nog toe doen.’27 Hun stelling: autorijden kan nooit geautomatiseerd worden. Maar slechts zes jaar later was het al zo ver. De robotauto’s van Google hebben al een miljoen kilometer afgelegd zonder brokken te maken. Hoewel, het ging één keer mis – toen een mens het stuur even had overgenomen. Ray Kurzweil, de futuroloog, gelooft dat computers in 2029 even slim zullen zijn als mensen. In 2045 zouden ze zelfs een miljard keer intelligenter zijn dan alle menselijke breinen bij elkaar. Volgens de technologieprofeet is er geen grens aan de exponentiële groei van machinale rekenkracht. Belangrijk te vermelden: Kurzweil is even gek als geniaal. En bedenk: intelligentie is niet hetzelfde als rekenkracht. Maar toch, de computer die in 1969 nog gebruikt werd om mensen op de maan te zetten, hebben we nu in onze broekzak. We hebben de kracht van exponentiële groei wel vaker onderschat.

This time is different Dat er banen verdwijnen, is niets nieuws. Sterker nog, dat is een goede zaak. Zonder ‘creatieve vernietiging’, zoals de Oostenrijkse econoom Joseph Schumpeter (1883-1950) het noemde, zouden we nu nog steeds op een boerderij werken. Robots mogen best al onze huidige banen stelen, net zoals ze bijna al het werk in de landbouw hebben overgenomen.28 De vraag is alleen: wat gaan mensen doen in de toekomst? Wat voor nieuwe banen komen erbij? En belangrijker nog: wat zal de kwaliteit van die nieuwe banen zijn? Natuurlijk, de werknemers van een bedrijf als Google worden goed verzorgd, met zalig voedsel, dagelijkse massages en een vorstelijk sa82

laris. Maar wie in Silicon Valley wil werken moet veel talent, ambitie en geluk hebben. Economen spreken van ‘arbeidsmarktpolarisatie’: de groeiende kloof tussen lousy jobs en lovely jobs. Terwijl de werkgelegenheid voor hoog- en laagopgeleiden nog enigszins stabiel blijft, zijn er steeds minder banen voor gemiddeld opgeleide mensen.29 De middenklasse, de ruggengraat van de democratie, brokkelt langzaam af. De vs lopen voorop in dit proces, maar in andere rijke landen zien we hetzelfde gebeuren.30 Sommige inwoners van Luilekkerland komen zelfs helemaal aan de kant te staan, ook al zijn ze kerngezond en willen ze graag werken. Net als voor de Engelse werkpaarden zal er voor hen geen loon zijn waarvoor een werkgever hen in dienst wil nemen. Aziaten, Afrikanen of robots zijn dan sowieso goedkoper. In die volgorde: het kan eerst nog efficiënter zijn om werk uit te besteden aan goedkope arbeiders in Azië en Afrika.31 Maar naarmate de lonen ook daar stijgen en de technologie beter wordt, winnen de robots altijd. Outsourcing is uiteindelijk slechts een tussenstation. Op termijn worden zelfs de sweatshops in Vietnam en Bangladesh geautomatiseerd.32 De loonslaven van Foxconn, het Chinese bedrijf dat onze iPhones in elkaar schroeft, moeten nu al vrezen voor hun baan. Foxconn maakte eind 2012 bekend dat het een miljoen robots in dienst wil nemen. Volgens de Internationale Federatie van Robotica is China hard op weg het grootste robotland ter wereld te worden. Robots worden niet ziek, hoeven geen vakantiegeld en klagen nooit. Maar talloze mensen die in een slecht betaalde rotbaan belanden? Dat is vragen om problemen. Guy Standing, een Britse econoom, voorziet de opkomst van een nieuwe, gevaarlijke klasse: het ‘precariaat’. Het is de groeiende meute met lage lonen, tijdelijke contracten en zonder politieke stem. Hun frustraties lijken angstaanjagend veel op de frustraties van William Leadbeater. De Engelse handarbeider, die vreesde dat de machinerie zijn land, of zeg gerust het universum, zou vernietigen, maakte deel uit van de eerste gevaarlijke klasse die het kapitalisme ooit voortbracht. Maak kennis met de Luddieten. 83

De slag bij Rawfolds Mill Het is 11 april 1812. Honderd, misschien wel tweehonderd, gemaskerde mannen komen bijeen op een donker veld bij Huddersfield, tussen Manchester en Leeds. Ze verzamelen zich bij een stenen obelisk, die de Dumb Steeple wordt genoemd. De meute is tot de tanden toe gewapend met hamers, bijlen en pistolen. George Mellor, een jonge en charismatische arbeider, heeft de leiding in handen. Hij houdt zijn lange pistool, waarvan het verhaal gaat dat hij hem uit Rusland heeft meegenomen, hoog in de lucht. Het doelwit die ochtend is Rawfolds Mill, de fabriek van William Cartwright. Deze rijke ondernemer heeft net een nieuw type weefmachine in gebruik genomen die in zijn eentje het werk van vier goed geschoolde katoenwerkers doet. De werkloosheid onder de Luddieten van Yorkshire, zoals de gemaskerde mannen worden genoemd, is sindsdien geëxplodeerd. Maar Cartwright is getipt. Soldaten zijn opgeroepen en versterkingen zijn neergezet. Honderdveertig kogels, twee doden en twintig minuten later wordt Mellor gedwongen de aftocht te blazen. Afgaande op de bloedsporen die de volgende dag worden gevonden, tot wel vier mijl verderop, zijn er tientallen mannen gewond geraakt. Twee weken verstrijken totdat een andere fabrikant, William Horsfall, van Huddersfield naar het nabijgelegen dorpje Marsden rijdt. Horsfall heeft woest gereageerd op de aanval op Rawfolds Mill en gezworen dat het bloed van de Luddieten spoedig ‘tot aan het zadel van zijn paard’ zal rijzen. Wat hij niet weet is dat vier van hen, onder wie Mellor, langs de weg in een hinderlaag liggen. Nog voor het middaguur baadt Horsfall in zijn eigen bloed, getroffen door een kogel afkomstig uit de loop van een Russisch pistool. In de maanden daarna is Yorkshire te klein. Een commissie onder leiding van de energieke magistraat Joseph Radcliffe krijgt de opdracht onderzoek te doen naar de Slag bij Rawfolds Mill en de dood van William Horsfall. Een klopjacht begint. Al snel geeft Benjamin Walker, een van de mannen die Horsfall in de hinderlaag lokten, zich 84

aan bij Radcliffe. Hij hoopt zijn eigen leven te redden en een uitgeloofde beloning van 2000 pond op te strijken. Walker noemt de namen van zijn vrienden: William Thorpe, Thomas Smith en hun leider George Mellor. Het duurt niet lang of ze bungelen alle drie aan een galg in York.

Het gelijk van de Luddieten ‘Geen van de gevangen liet een traan’, schreef The Leeds Mercury een dag na de executie. Mellor bad en vroeg om vergeving van zijn zonden, maar verwees niet naar zijn daden als Luddiet. Walker, de verrader, werd gespaard, maar kon fluiten naar zijn beloning. Hij eindigde volgens de overlevering als bedelaar in Londen. Tweehonderd jaar later bestaat Rawfolds Mill niet meer. In de buurt staat nog wel een touwfabriek, waar arbeiders elkaar verhalen vertellen over de geesten van de Luddieten, die ’s nachts over de velden dwalen.33 Want inderdaad: het spook van het Luddisme is nog altijd onder ons. Het was aan het begin van het Eerste Tijdperk der Machines toen textielwerkers in het midden en noorden van Engeland in opstand kwamen. Vakbonden waren verboden en daarom kozen de Luddieten ervoor om, in de woorden van de historicus Eric Hobsbawm, ‘te onderhandelen door te rellen’. De mannen trokken van fabriek naar fabriek en lieten een spoor van vernieling achter. Ze werden vernoemd naar hun mythische leider, Ned Ludd, die al in 1779 in een vlaag van woede twee weefgetouwen in stukken zou hebben geslagen. Natuurlijk, de handarbeider William Leadbeater overdreef ietwat toen hij met de opkomst van de machines de ‘vernietiging van het universum’ voorzag. Maar de zorgen van de Luddieten waren alles behalve uit de lucht gegrepen. Hun lonen vlogen omlaag en hun banen verdwenen als sneeuw voor de zon. ‘Hoe moeten mannen die hun baan hebben verloren zorgen voor hun familie?’ vroegen de katoenwerkers van Leeds zich eind achttiende eeuw af. ‘Sommigen zeg85

gen: leer een ander vak. Stel dat we dat doen – wie zal dan onze gezinnen onderhouden…? En als we het geleerd hebben, hoe weten we dat we beter af zullen zijn? […] Er zal een nieuwe machine komen, die ook deze handel zal wegnemen.’34 De opstand der Luddieten, die rond 1811 op zijn hoogtepunt was, werd op brute wijze neergeslagen. Meer dan honderd mannen eindigden aan de galg. De Luddieten verklaarden de oorlog aan de machine, maar de machine won. En dus wordt deze episode meestal als een ongelukje in de geschiedenis van de vooruitgang beschouwd. Uiteindelijk creëerden de machines immers zoveel nieuwe banen dat zelfs de bevolkingsexplosie van de twintigste eeuw ermee kon worden opgevangen. Thomas Paine, de radicale vrijdenker, schreef ‘dat iedere machine die werk overbodig maakt een zegen is voor de grote familie waarvan we een onderdeel zijn.’35 En zo is het. Het woord robot komt van het Tsjechische ‘robota’, wat ‘gezwoeg’ betekent. Robots zijn er om de dingen te doen die mensen liever niet doen. ‘Machines moeten voor ons werken in kolenmijnen,’ schreef Oscar Wilde in 1890. Ze moeten ‘de stoker van stoomschepen zijn, en de straten schoonmaken en de post bezorgen als het regent, en alles doen wat saai of een kwelling is.’ De oude Grieken hadden gelijk, vond Wilde. Beschaving kan niet zonder slaven. ‘Van mechanische slavernij, van de slavernij van de machine, daar hangt de toekomst van de wereld van af.’ Maar dan is er nog wel één ding nodig: een mechanisme van herverdeling. Er moet een systeem komen dat ervoor zorgt dat iedereen profiteert van het Tweede Tijdperk der Machines; een systeem dat de verliezers compenseert. Tweehonderd jaar lang was dat systeem de arbeidsmarkt, die steeds weer nieuwe banen creëerde en zo de vruchten van de vooruitgang verdeelde. Maar voor hoe lang nog? Stel dat de Luddieten alsnog gelijk krijgen, maar dan op mondiale schaal. Stel dat de meesten van ons gedoemd zijn de race tegen de machine, op termijn, te verliezen. Wat te doen?

86

Remedies Heel wat economen zeggen: niet zoveel. De trends zijn duidelijk. De ongelijkheid zal verder toenemen en wie niet snel iets leert dat machines niet kunnen of zullen kunnen, zal aan de zijlijn komen te staan. ‘Grootverdieners verwennen, in zowat elk onderdeel van hun bestaan, zal een grote banenmotor worden in de toekomst,’ schrijft de Amerikaanse econoom Tyler Cowen. Natuurlijk, de onderklasse zal wel toegang hebben tot goedkope zonne-energie en gratis wifi, maar het verschil met de top zal groter zijn dan ooit. Verder kunnen we erop rekenen dat rijken en hoogopgeleiden nog meer naar elkaar toe trekken, terwijl dorpen en steden in de periferie verpauperen. We zien dat al in Europa: een Spaanse techneut kan beter aan de slag in Eindhoven dan in Madrid, zoals Griekse ingenieurs naar Stuttgart en München trekken. Mensen met diploma’s gaan nog dichter bij andere mensen met diploma’s wonen. Zo was het opleidingsniveau van de slimste Amerikaanse stad in de jaren zeventig 16 procentpunt hoger dan de laagstopgeleide stad. Nu is die kloof twee keer zo groot.36 Zolang de machine ze nog niet heeft behaald, leveren diploma’s een beter rendement dan ooit. Werd je leven vroeger door je afkomst bepaald, nu is het je opleiding. Het standaardantwoord luidt dan ook: we moeten meer geld in het onderwijs pompen. We moeten niet racen tegen de machine, maar mét de machine. Ook de technologische golven van de negentiende en twintigste eeuw zijn immers opgevangen door massale investeringen in onze scholen en universiteiten. Maar aan de andere kant: het was niet zo moeilijk om de verdienkracht van een boerenbevolking op te krikken. Je hoefde ze alleen maar te leren lezen, schrijven en rekenen. Nu is het veel lastiger, en duurder, om onze kinderen klaar te stomen voor de nieuwe eeuw. Het laaghangende fruit is al geplukt. Een tweede optie is om het advies van de Nederlandse schaakgrootmeester Jan Hein Donner op te volgen. Toen hem gevraagd werd welke strategie hij tegen een computer zou gebruiken, hoefde hij niet lang na te denken. ‘Ik zou een hamer meenemen.’ Dan zouden 87

we in de voetsporen treden van de Oostenrijkse keizer Frans ii (17681835), die de bouw van fabrieken en spoorwegen verbood. ‘Nee, nee, ik wil er niets mee te maken hebben, anders komt er revolutie in dit land.’37 Tot diep in de negentiende eeuw werden de Oostenrijkse treinen door paarden getrokken.38 Maar wie de vruchten van de vooruitgang wil blijven plukken, zal iets radicalers moeten bedenken. Zoals het Eerste Tijdperk der Machines is opgevangen met een revolutie in het onderwijs en de sociale zekerheid, zo vraagt ook het Tweede Tijdperk der Machines om grote stappen, zoals een kortere werkweek en een basisinkomen.

De toekomst van het kapitalisme Nu is het nog moeilijk voor te stellen dat er een samenleving aankomt waarin loonarbeid niet de alfa en omega van ons bestaan zal zijn. Maar wie zich geen andere wereld kan voorstellen, toont vooral zijn gebrek aan verbeeldingskracht – niet de onmogelijkheid van verandering. In de jaren vijftig konden we het ons ook niet voorstellen dat de komst van de koelkast, de stofzuiger en bovenal de wasmachine de Grote Vrouwelijke Revolutie in beweging zouden zetten. Maar het gebeurde. Toch wordt de loop van de geschiedenis niet door de technologie bepaald. Uiteindelijk beslist de mens over hoe het de technologische vooruitgang in banen wil leiden. Het scenario van radicale ongelijkheid, dat de vs volgen, is niet de enige optie. Het alternatief is dat we, ergens deze eeuw, afkomen van het dogma dat je moet werken voor je geld. Want naarmate we rijker worden, zal de arbeidsmarkt een steeds slechter middel worden om de welvaart te verdelen. Willen we vasthouden aan de zegeningen van de technologie, dan zit er uiteindelijk maar één ding op: herverdeling. Véél herverdeling. Van geld (een basisinkomen), tijd (een kortere werkweek), belasting (van arbeid naar kapitaal) en, natuurlijk, van robots. Al in de negentiende eeuw schreef Oscar Wilde dat iedereen zou profiteren 88

van intelligente machines als die ‘het bezit van allen’ zouden zijn. Technologische vooruitgang maakt een samenleving welvarender, maar er is geen economische wet die zegt dat iedereen ervan profiteert. Onlangs maakte de Franse econoom Thomas Piketty furore met zijn stelling dat als het zo doorgaat we teruggaan naar de rentenierseconomie van de negentiende eeuw. Mensen met bezit (aandelen, huizen, machines) gingen er toen veel sneller op vooruit dan mensen met werklust. Het rendement op kapitaal lag eeuwenlang tussen de 4 en 5 procent, terwijl de jaarlijkse groei van de economie ver onder de 2 procent lag. Zonder de terugkeer van stevige, inclusieve groei (onwaarschijnlijk), hoge belastingen op kapitaal (onwaarschijnlijk) of een Derde Wereldoorlog (onwenselijk), zal de ongelijkheid tot een angstaanjagend niveau kunnen oplopen. Alle standaardopties – een beetje scholen, een beetje reguleren, een beetje nivelleren – zullen dan niet genoeg uithalen. Uiteindelijk biedt alleen een wereldwijde, progressieve belasting op kapitaal uitkomst, denkt Piketty, waarbij de Franse professor ook wel begrijpt dat dit slechts een ‘nuttige utopie’ is. Maar toch: niets is onvermijdelijk. De geschiedenis van de ongelijkheid is altijd door en door politiek geweest. Als de wet van de gezamenlijke vooruitgang niet spontaan ontstaat door een onzichtbare hand, dan kunnen mensen hem zelf maken. Zonder zo’n wet kan de vrije markt misschien niet eens functioneren. ‘We moeten het kapitalisme beschermen tegen de kapitalisten,’ concludeert Piketty.39 Het doet denken aan een verhaal uit de jaren zestig van de vorige eeuw. De kleinzoon van Henry Ford gaf een rondleiding aan de vakbondsleider Walter Reuther in een nieuwe, geautomatiseerde fabriek. Hij grapte: ‘Walter, hoe ga je er voor zorgen dat die robots hun contributie betalen?’ Reuther twijfelde geen moment. ‘Henry, hoe ga je ervoor zorgen dat ze je auto’s kopen?’

89

Dus we hebben controleurs om controleurs te controleren, en mensen die instrumenten maken om controleurs die controleurs controleren te controleren. De ware taak van de mens zou moeten zijn terug te keren naar school en na te denken over waar hij vroeger over droomde, voordat er iemand langskwam die hem vertelde dat hij zijn kostje moest gaan verdienen. Richard Buckminster Fuller (1895-1983)

5 Het einde van de armoede

Op 13 november van het jaar 1997 opende ten zuiden van de Great Smoky Mountains in North Carolina een casino zijn deuren. Het was een regenachtige dag, maar dat had de honderden mensen in de rij voor de ingang niet tegengehouden. De bezoekers bleven toestromen, totdat de baas van het casino iedereen opriep om vooral thuis te blijven. Het was dan ook niet zomaar een gokpaleis van een of andere drugsbaas dat openging die dag. Het casino, Harrah’s Cherokee genaamd, is tot op de dag van vandaag het eigendom van de Eastern Band of Cherokee Indians. Met de opening kwam er een einde aan tien jaar touwtrekken. ‘Gokken zal de Cherokee de verdoemenis in helpen,’ had een van de stamleiders nog geroepen.1 Ook de gouverneur van North Carolina had zich uit alle macht tegen de bouw van het casino verzet, maar tevergeefs. Al snel bleek dat het casino, met 35 duizend vierkante meter aan speelruimte, drie hoteltorens met meer dan duizend kamers en honderd suites, talloze winkels, restaurants, een zwembad en een fitnesscentrum, niet de verdoemenis, maar de verlichting bracht. Er ontstond geen georganiseerde misdaad rondom het casino. En de winst vloeide terug naar de stam. In 2004 was dat al 150 miljoen dollar, wat opliep naar bijna 400 miljoen in 2010.2 Er werden een nieuwe school, een ziekenhuis en een brandweerkazerne mee gerealiseerd. Maar het grootste deel van de winst werd rechtstreeks overgemaakt aan de 8000 mannen, vrouwen en kinderen van de Cherokee stam. Dat begon met 500 dollar per jaar en liep al snel op naar 6000 dollar in

93

2001, toen het casinogeld een kwart tot een derde van het gemiddelde gezinsinkomen besloeg.3 Het toeval wilde dat Jane Costello, een professor aan Duke University, al sinds 1993 onderzoek deed naar mentale problemen bij de jeugd ten zuiden van de Great Smoky Mountains. Ieder jaar hadden de 1420 kinderen die aan haar onderzoek meededen een psychiatrische test gedaan, waaruit bleek dat de kinderen die opgroeiden in armoede veel vaker last hadden van gedragsproblemen dan andere kinderen. Dat was op zich geen nieuws. Het verband tussen armoede en mentale problemen was al veel eerder geconstateerd door een collega van Costello, de vermaarde professor Edward Jarvis, in zijn beroemde Report on Insanity. Uit 1855. Maar de vraag was nog steeds: wat is de oorzaak en wat is het gevolg? Costello merkte dat het in de mode raakte om mentale problemen vanuit individuele, genetische factoren te verklaren. Als de wortel van het probleem daar ligt, zou een jaarlijkse zak met geld slechts symptoombestrijding zijn. Maar als geestelijke problemen het gevolg, en niet de oorzaak, van armoede zijn, dan zou die 6000 dollar weleens wonderen kunnen doen. Toen het casino openging, realiseerde Costello zich dat ze een unieke kans had om nieuw licht te werpen op dit oude vraagstuk. Een kwart van de kinderen in haar onderzoek was namelijk lid van de Cherokeestam, waarvan meer dan de helft onder de armoedegrens leefde. En inderdaad: Costello zag na de opening van het casino al snel grote verbeteringen optreden. De gedragsproblemen bij de kinderen die uit de armoede werden opgeheven, namen met maar liefst 40 procent af, en kwamen daarmee op het niveau van kinderen die nooit arm waren geweest. Er werden ook minder misdaden gepleegd door de Cherokeejeugd, hun drugs- en alcoholgebruik ging omlaag en de schoolprestaties verbeterden aanzienlijk.4 Tien jaar na de opening van het casino bleek dat hoe jonger de kinderen de armoede waren ontvlucht, hoe beter hun mentale gezondheid als tiener was. Op school deden de Cherokeekinderen het inmiddels even goed als de andere kinderen in het onderzoek. Onder 94

het jongste leeftijdscohort vond Costello een ‘dramatische afname’ van crimineel gedrag. Sterker nog, de Cherokeekinderen waren nu braver dan de controlegroep. Aanvankelijk kon Costello het niet geloven. ‘De verwachting is dat sociale interventies relatief kleine effecten hebben,’ herinnerde ze zich later. ‘Maar deze had vrij grote effecten.’5 De professor rekende uit dat 4000 dollar per jaar uiteindelijk een vol jaar extra onderwijs op 21-jarige leeftijd opleverde en 22 procent minder kans om op 16-jarige leeftijd in contact te zijn gekomen met de politie.6 Eén ding was vooral verbeterd: de opvoeding. Voordat het casino zijn deuren opende, werd er tijdens de zomer hard gewerkt door de ouders, maar liep tijdens de winter de werkloosheid op. Het casinogeld stelde de Cherokeegezinnen in staat te sparen en hun rekeningen vooruit te betalen. De ouders die de armoede waren ontvlucht, rapporteerden dat ze meer tijd hadden voor hun kinderen. Toch waren de ouders, zo ontdekte Costello, niet minder gaan werken. Zowel moeders als vaders maakten evenveel uren als voor de opening van het casino. Volgens Vickie L. Bradley, een van de stamleden, hielp het geld vooral om rust te brengen in de hoofden van de gezinsleden. Energie die eerst verloren ging aan geldstress, kon nu aan de kinderen worden besteed. Dat ‘helpt ouders om betere ouders te zijn’, aldus Bradley.7 Dus wat is de oorzaak van gezondheidsproblemen bij arme mensen – genen of cultuur? Allebei, concludeerde Costello.8 Mensen die genetisch vatbaar zijn voor een ziekte of een stoornis, krijgen hier onder de stress van de armoede vaker last van. Maar het punt is: genen kun je niet opheffen. Armoede wel.

Waarom arme mensen domme dingen doen Het is misschien wel de oudste utopie: een wereld zonder armoede. Maar wie daarvan droomt, zal zich eerst moeten verdiepen in wat het 95

betekent om arm te zijn. Dan moeten er ook een paar moeilijke vragen worden gesteld. Waarom zijn arme mensen vaker crimineel? Waarom kampen ze het vaakst met overgewicht? En waarom gebruiken ze meer alcohol en drugs? Of om te kort te gaan: waarom nemen arme mensen zoveel domme beslissingen? Het is een harde vraag, maar de cijfers zijn nog harder: arme mensen lenen meer, sparen minder, roken meer, sporten minder, drinken meer, voeden slechter op en eten vaker bij McDonald’s. Als er een workshop ‘omgaan met geld’ wordt georganiseerd, komen de armen het minst vaak opdagen. Als er een vacature online wordt gezet, schrijven de armen de slechtste sollicitatiebrieven en verschijnen zij het sjofelst op gesprek. Margaret Thatcher, de eerste vrouwelijke premier van GrootBrittannië, noemde armoede eens ‘een fundamenteel karaktergebrek’.9 Niet veel politici zouden zo ver gaan, maar dat de oplossing vooral bij het individu moet worden gezocht, dat is allang geen uitzonderlijk standpunt meer. Van Australië tot Engeland en van Zweden tot de Verenigde Staten heerst de overtuiging dat mensen zichzelf uit de armoede moeten helpen. De overheid moet hun daar de juiste duwtjes voor geven – een activerend beleid wordt dat genoemd. Denk aan: voorlichting, boetes en bovenal scholing. Onderwijs is de heilige graal als het om het bestrijden van armoede gaat. Maar. Er is een maar. Wat als de armen niet in staat zijn zichzelf te helpen? Wat als de prikkels, de voorlichting en het onderwijs van ze afglijden als water van een eend? Of sterker nog, wat als de duwtjes van de overheid de situatie alleen maar erger maken?

De kracht van de context Ook dat zijn harde vragen, maar ze worden door niet zomaar iemand gesteld. Eldar Shafir is psycholoog aan de Universiteit van Princeton. Samen met Sendhil Mullainathan, econoom aan de Universiteit van 96

Harvard, publiceerde hij onlangs een nieuwe, baanbrekende theorie over armoede.10 Die laat zich als volgt samenvatten: het is de context, stupid. De ambitie van Shafir is niet gering. Hij wil een geheel nieuwe wetenschap grondvesten: de wetenschap van de schaarste. Maar was er niet al zoiets? De economie? ‘Dat horen we wel vaker,’ lacht Shafir, als ik hem spreek in een Amsterdams hotel. ‘Maar ik ben geïnteresseerd in de psychologie van de schaarste. En daar is verrassend weinig onderzoek naar gedaan.’ Voor economen is alles schaars – zelfs de grootste rijkaards kunnen niet alles kopen. Maar het gevoel van schaarste is niet alomtegenwoordig. Een lege agenda geeft een ander gevoel dan een volle werkdag. En dat is niet onschuldig. Schaarste neemt bezit van je geest. Mensen handelen anders bij een gevoel van gebrek. Het maakt niet zo gek veel uit wat dat gebrek is: te weinig tijd, geld, vrienden, calorieën – het zorgt allemaal voor een ‘schaarstementaliteit’. En dat brengt voordelen met zich mee. Mensen die schaarste ervaren, zijn goed in het managen van hun kortetermijnproblemen. Armen slagen er verrassend goed in de touwtjes – op korte termijn – aan elkaar te knopen, zoals overwerkte ceo’s bedreven zijn in het halen van hun laatste target.

Van armoede kun je niet vrij nemen Toch zijn de nadelen van de ‘schaarstementaliteit’ groter dan de voordelen. Schaarste doet je concentreren op je directe gebrek: de rekening die morgen moet worden betaald of de vergadering die over een paar minuten begint. Zo verdwijnt het langetermijnperspectief. ‘Schaarste slokt je op,’ zegt Shafir. ‘Je hebt minder aandacht voor dingen die je eigenlijk ook belangrijk vindt.’ Vergelijk het met een nieuwe computer die tien zware programma’s tegelijk draait. Het apparaat is traag, maakt fouten en loopt vast – niet omdat het een slechte computer is, maar omdat ze te veel tegelijker97

tijd moet doen. Bij armen is iets vergelijkbaars aan de hand. Ze nemen geen domme beslissingen omdat ze dom zijn, maar omdat ze in een context leven waarin iedereen domme beslissingen zou nemen. Wat eten we vanavond? Waarvan betaal ik het schoolgeld? Hoe haal ik het einde van de week? Zulke vragen nemen iets cruciaals in beslag: ‘bandbreedte’, noemen Shafir en Mullainathan het. ‘Als je de armen wilt begrijpen, moet je je voorstellen dat je met je gedachten elders bent,’ schrijven ze. ‘Het kost veel moeite om jezelf in de hand te houden. Je bent afwezig en raakt snel van streek. En dat elke dag.’ Zo leidt schaarste – of het nu aan tijd of geld is – tot onverstandige beslissingen. Maar er is wel een cruciaal verschil tussen drukke en arme mensen: van armoede kun je niet vrij nemen.

Twee experimenten Even concreet: hoeveel dommer word je van armoede? ‘Ons onderzoek wijst uit dat je zo’n 13 punten aan iq verliest,’ zegt Shafir. ‘Dat is vergelijkbaar met een nacht niet slapen, of verslaafd zijn aan alcohol.’ En het fascinerende is: dit had dertig jaar geleden al ontdekt kunnen worden. Shafir en Mullainathan hebben geen gebruik gemaakt van ingewikkelde breinscans. ‘Economen hebben jarenlang armoede bestudeerd en psychologen hebben jarenlang onderzoek gedaan naar cognitieve beperkingen,’ vertelt Shafir. ‘Wij hebben die vakgebieden slechts bij elkaar gebracht.’ Het begon een paar jaar geleden, met een reeks experimenten in een Amerikaans winkelcentrum. Voorbijgangers werd gevraagd wat ze zouden doen als hun auto een reparatie van 150 dollar zou moeten ondergaan; anderen kregen dezelfde vraag, maar bij hen ging het om een reparatie van 1500 dollar. Zouden ze het bedrag in één keer betalen, iets lenen, wat harder werken of de reparatie uitstellen? Terwijl de proefpersonen nadachten, werden ze onderworpen aan een reeks cognitieve tests. Bij de kleine reparatie bleken mensen met een laag 98

inkomen even goed te scoren als mensen met een hoog inkomen. Maar als de reparatie 1500 dollar kostte, scoorden de armen een stuk slechter. Alleen al het denken aan een fors financieel probleem tastte hun cognitieve vermogen aan. In het winkelcentrum hadden Shafir en zijn collega’s voor zoveel mogelijk andere factoren gecorrigeerd. Maar ze bleven met één probleem zitten: de rijken en de armen in deze studie waren niet dezelfde mensen. De droom was om hetzelfde onderzoek nog eens te doen, maar dan met één iemand. Dat wil zeggen: bij iemand die op het ene moment arm is en op het andere moment rijk. De perfecte plek voor dat experiment vond Shafir 13.000 kilometer verderop, in de districten Viluppuram en Tiruvannamalai, op het platteland van India. Het was een match made in heaven. Shafir ontdekte dat Indiase suikerrietboeren 60 procent van hun jaarinkomen in één keer ontvangen, net na de oogst. Dat betekent dat ze een deel van het jaar rijk zijn en een deel van het jaar arm. Ze bleken een stuk slechter op de cognitieve tests te scoren op het moment dat ze relatief arm waren. Niet omdat er iets in hun brein was veranderd – het waren nog steeds dezelfde boeren – maar gewoon, omdat er beslag was gelegd op een deel van hun bandbreedte.

Bruto nationale bandbreedte ‘Het bestrijden van armoede heeft enorme voordelen waar we tot nu toe blind voor zijn geweest,’ concludeert Shafir. Eigenlijk zouden we naast het bruto nationaal product ook de bruto nationale bandbreedte moeten gaan meten. Meer bandbreedte betekent immers beter opgevoede kinderen, lagere zorgkosten, productievere werknemers enzovoort. ‘Het bestrijden van schaarste zou zelfs kosten kunnen besparen,’ zegt Shafir. Dat is precies wat er ten zuiden van de Great Smoky Mountains gebeurde. Randall Akee, een econoom aan de Universiteit van Los Angeles, berekende dat het casinogeld voor de Cherokeekinderen 99

uiteindelijk geld heeft bespaard. Volgens zijn conservatieve schatting leverde het opheffen van armoede (minder criminaliteit, minder zorgverbruik en minder zittenblijven op school) meer geld op dan er in totaal door het casino was uitgekeerd.11 Dat geldt ook voor een samenleving als geheel. Zo ontdekten Britse onderzoekers dat de kosten van armoede onder kinderen in Engeland meer dan 29 miljard pond (40 miljard euro) per jaar bedragen.12 Een programma dat hier korte metten mee zou maken zou ‘zichzelf grotendeels bedruipen,’ aldus de onderzoekers.13 In de vs, waar meer dan 1 op de 5 kinderen in armoede opgroeit, zijn er talloze studies gedaan die laten zien dat armoede bestrijden eigenlijk een vorm van bezuinigen is.14 Greg Duncan, hoogleraar aan de Universiteit van Californië, heeft uitgerekend dat er gemiddeld 4500 dollar nodig is om een Amerikaans gezin uit de armoede op te heffen - minder dan het casino van de Cherokee’s uitkeert. Die investering zou uiteindelijk, per kind, de volgende baten opleveren: - 12,5 procent meer arbeidsuren - 3000 dollar aan jaarlijkse besparingen op de sociale zekerheid - 50.000 tot 100.000 dollar extra inkomen over een heel leven - 10.000 tot 20.000 dollar extra belastinginkomsten voor de staat. Professor Duncan concludeert dat de kosten van de armoedebestrijding ‘terugbetaald zijn tegen de tijd dat de arme kinderen de middelbare leeftijd hebben bereikt’.15 Toegegeven, het zou een groot programma moeten worden. Een recent onderzoek schat de kosten van de armoede onder Amerikaanse kinderen op maar liefst 500 miljard dollar per jaar. Kinderen die opgroeien in armoede genieten uiteindelijk twee jaar minder onderwijs, werken 450 uur minder per jaar en hebben drie keer zoveel kans op een slechte gezondheid dan kinderen uit welvarende gezinnen. Investeren in onderwijs helpt hun dan ook niet zoveel, schrijven de onderzoekers.16 De armoede zal eerst uit hun leven moeten verdwijnen. Onlangs is er nog een metastudie gedaan van 168 onderzoeken naar de effectiviteit van financiële workshops.17 Conclusie: ze helpen 100

vrijwel niets. Dat wil niet zeggen dat er niets geleerd wordt tijdens zulke trainingen; arme mensen kunnen er best iets van opsteken. Het is alleen niet genoeg. ‘Die workshops zijn vergelijkbaar met iemand leren zwemmen en hem dan in een woeste oceaan gooien,’ verzucht professor Shafir. Toch kan voorlichting soms zin hebben, als het helpt bij het managen van de bandbreedte bijvoorbeeld. Denk aan de bureaucratie van de verzorgingsstaat, waar vaak niet doorheen te komen is. Je zou zeggen dat de mensen die een bepaalde toeslag niet echt nodig hebben wel door deze papierwinkel worden afschrikt. Maar het werkt precies andersom: juist de armen met de minste bandbreedte – zij die de steun het hardste nodig hebben – zullen het minst vaak om geld vragen bij Vadertje Staat. Zo zijn er heel wat regelingen waar armen nauwelijks gebruik van maken. ‘Sommige studiebeurzen worden door slechts 30 procent van degenen die er recht op hebben aangevraagd,’ vertelt Shafir. ‘En dat terwijl uit onderzoek na onderzoek blijkt dat zo’n beurs – van duizenden dollars – een enorm verschil kan maken.’ Een econoom denkt dan: het is rationeel om die beurs aan te vragen, arme studenten zullen het wel doen. Maar zo werkt het niet. De baten van de beurs vallen buiten de tunnelvisie van de schaarste.

Gratis geld Wat te doen? Shafir en Mullainathan hebben een paar kleine oplossingen in petto. Armere studenten even helpen met dat papierwerk bijvoorbeeld. Of denk aan lichtgevende medicijndoosjes, om aan het slikken van pillen te herinneren. Nudges (duwtjes) worden dit soort oplossingen ook wel genoemd. Ze zijn razend populair onder de politici van Luilekkerland, vooral omdat ze vrijwel niets kosten. Maar is een duwtje niet veel te bescheiden? De nudge staat symbool voor een tijdperk waarin politici vooral bezig zijn met symp101

toombestrijding. Nudges helpen de armoede alleen maar iets draaglijker te maken, ze lossen haar niet op. Of om de metafoor van de computer nog eens te gebruiken: waarom zouden we niet gewoon een paar gigabyte aan geheugen installeren, in plaats van alleen wat te morrelen aan de software? Shafir kijkt me even niet-begrijpend aan. ‘O, je bedoelt gewoon meer geld geven? Ja, dat zou geweldig zijn,’ lacht hij. ‘Maar gegeven de evidente beperkingen… wat jullie hier in Amsterdam linkse politiek noemen bestaat niet eens in de vs.’ Toch komt daar ook nog iets anders bij: geld alleen is niet genoeg. Het gaat ook om de verdeling. ‘Schaarste is een relatief begrip,’ legt Shafir uit. ‘Het ontstaat niet alleen bij een gebrek aan inkomen, maar ook bij een teveel aan verwachtingen.’ Eigenlijk is het simpel: als je meer geld, tijd, vrienden of calorieën wilt hebben, dan ervaar je eerder een gevoel van schaarste. En wat je wilt, wordt in hoge mate bepaald door wat de mensen om je heen hebben. ‘De groeiende ongelijkheid in de Westerse wereld zit hier dan ook enorm in de weg,’ zegt Shafir. Als je om je heen mensen ziet met flatscreens, dan wil je er zelf ook een. Terwijl de ongelijkheid groeit, krimpt de bruto nationale bandbreedte.

De vloek van ongelijkheid Maar geld maakt gelukkig, toch? Jazeker. Maar voor een land geldt dat slechts tot op zekere hoogte. Tot een bbp van ongeveer 5000 dollar per persoon per jaar, neemt bijvoorbeeld de levensverwachting vrijwel automatisch toe.18 Maar als de magen zijn gevuld, de daken gerepareerd en het schone drinkwater uit de kranen stroomt, is economische groei geen garantie meer voor welzijn. Gelijkheid wordt dan een veel betere voorspeller. Neem de onderstaande grafiek. Op de y-as zien we een index van sociale problemen, op de x-as het bbp per hoofd van de bevolking. Er blijkt geen enkel verband te bestaan tussen beide variabelen. Sterker 102

nog, het rijkste land ter wereld (de Verenigde Staten) scoort samen met Portugal (waar het bbp per hoofd meer dan twee keer zo laag is als in de Verenigde Staten) het hoogst als het om sociale problemen gaat.

In de index zijn de levensverwachting, geletterdheid, kindersterfte, het aantal moorden, gedetineerden, tienerzwangerschappen, depressies, het sociaal vertrouwen, obesitas, drugs- en alcoholmisbruik en de sociale (im)mobiliteit opgenomen. Bron: Wilkinson/Pickett

‘Economische groei heeft zijn werk gedaan in rijke landen,’ concludeert de Britse onderzoeker Richard Wilkinson. ‘Meer en meer maakt minder en minder verschil.’19 Dat verandert als we in plaats van het inkomen de inkomensongelijkheid op de x-as zetten. Ineens ontstaat er een veel helderder plaatje: de vs en Portugal komen samen rechts bovenin te staan.

103

Op de y-as (ongelijkheid) gaat het om de kloof tussen de rijkste en armste 20 procent. Bron: Wilkinson/Pickett

Of het nu gaat om depressies, burn-outs, drugsmisbruik, schooluitval, overgewicht, ongelukkige kinderen, lagere opkomst bij verkiezingen of sociaal en politiek wantrouwen, steeds lijkt er één grote boosdoener te zijn: ongelijkheid.20 Maar wacht even. Wat maakt het uit als sommige mensen puissant rijk zijn, wanneer zelfs de armen nu rijker zijn dan koningen in de zeventiende eeuw? Een heleboel. Het gaat hier om relatieve armoede. Hoe rijk een land ook wordt, ongelijkheid blijft roet in het eten gooien. Arm zijn in een rijk land is iets heel anders dan arm zijn in de zeventiende eeuw, toen bijna iedereen bijna overal een pauper was. Neem pestgedrag. In landen met grote welvaartsverschillen wordt nu aanzienlijk meer gepest omdat er grotere statusverschillen zijn. Wilkinson spreekt van ‘psychosociale gevolgen’: mensen in ongelijke landen maken zich meer zorgen over hoe ze door anderen worden gezien. De kwaliteit van relaties neemt daardoor af (denk aan het wantrouwen van vreemden en statuszucht). De stress die daaruit voortvloeit speelt weer een grote rol bij al dan niet chronische gezondheidsproblemen. 104

Iets anders dan. Gaat het niet om gelijkheid van kansen in plaats van gelijkheid van welvaart? Om kort te zijn: nee. Die vormen van gelijkheid zijn namelijk niet van elkaar te scheiden. Kijk maar naar de ranglijstjes: terwijl de ongelijkheid stijgt, daalt de sociale mobiliteit. Er is vrijwel geen land waar de Amerikaanse Droom minder vaak uitkomt dan de Verenigde Staten. Wie zich omhoog wil werken, ‘from rags to riches’, kan maar beter naar Zweden verhuizen. Daar hebben dubbeltjes wel een redelijke kans om een kwartje te worden.21 Begrijp me niet verkeerd: ongelijkheid is niet de enige oorzaak van ellende. Het is een structurele factor bij het ontstaan van veel sociale problemen en hangt op ingewikkelde wijze samen met allerlei andere factoren (zoals onze genen). En begrijp me weer niet verkeerd: geen enkele samenleving kan functioneren zonder ongelijkheid. Er moeten prikkels blijven om te werken, te ondernemen en te excelleren – geld is daar een prima middel voor. In een land waar de dokter evenveel verdient als de schoenlapper wil niemand wonen. Of beter gezegd: wil niemand ziek worden. Toch hebben bijna alle rijke landen nu een veel hoger niveau van ongelijkheid dan wenselijk is. Onlangs publiceerde het Internationaal Monetair Fonds nog een rapport waaruit blijkt dat te veel ongelijkheid zelfs de economische groei remt.22 Het fascinerendste is misschien wel dat ook rijke mensen lijden onder te veel ongelijkheid. Ook zij kampen met meer depressies, wantrouwen en tal van andere sociale problemen.23 ‘Ongelijkheid raakt iedereen,’ aldus professor Wilkinson.24

Toen armoede nog heel gewoon was Dat is niet onvermijdelijk. Tweeduizend jaar geleden zei Jezus van Nazareth dat we de armen altijd bij ons zullen hebben, maar toen werkte bijna iedereen nog in de landbouw.25 De economie produceerde niet genoeg om iedereen 105

van een fatsoenlijk bestaan te kunnen voorzien. Tot diep in de achttiende eeuw werd armoede dan ook als iets vanzelfsprekends beschouwd. ‘Armen zijn als de schaduwen in een schilderij. Ze zorgen voor het benodigde contrast,’ schreef de Franse arts Philippe Hecquet (1661-1735). ‘Iedereen afgezien van een idioot weet dat de lagere klassen arm moeten worden gehouden,’ noteerde de Engelse schrijver Arthur Young (1741-1820).26 Historici spreken ook wel van het ‘mercantilisme’: de leer dat de een z’n brood de ander z’n dood is. Vroegmoderne economen geloofden dat landen alleen welvarend konden worden ten koste van andere landen – als ze maar genoeg bleven exporteren. Tijdens de napoleontische oorlogen leidde dit tot nogal komische situaties waarin Engeland wel voedsel naar Frankrijk verscheepte, maar de export van goud verbood. De Engelse staatslieden dachten dat de vijand sneller ten onder zou gaan aan goudgebrek dan aan hongersnood. De belangrijkste aanbeveling van de mercantilist? Verlaag de lonen, zoveel je kunt. Goedkope arbeid bevordert immers de concurrentiekracht, en dus de export. Of, zoals de beroemde econoom Bernard de Mandeville schreef: ‘Het is evident dat in een vrij land, waar slaven niet zijn toegestaan, de zekerste rijkdom ligt in een veelheid aan vlijtige armen.’ Mandeville had er niet verder naast kunnen zitten. Inmiddels weten we dat de rijkdom van de een de rijkdom van de ander juist bevordert, en dat geldt zowel voor landen als voor mensen. Zo begreep Henry Ford in 1914 dat hij de lonen van zijn werknemers flink omhoog moest gooien, omdat ze anders nooit zijn auto’s zouden aanschaffen. ‘Armoede is een grote vijand van het menselijk geluk; zij vernietigt de vrijheid en maakt het uitoefenen van sommige deugden onmogelijk,’ schreef de Britse essayist Samuel Johnson in 1782. In tegenstelling tot veel van zijn tijdgenoten wist hij dat armoede geen fundamenteel karaktergebrek is. Het is een fundamenteel geldgebrek.

106

Een dak boven het hoofd Voor Lloyd Pendleton, de directeur van de daklozenopvang in de Amerikaanse staat Utah, kwam de eyeopener aan het begin van deze eeuw. De staat kampte in die tijd met een enorm daklozenprobleem. Duizenden zwervers sliepen onder de bruggen, in de parkjes en op de straten van de grote steden. Politie en hulpverleners hadden er hun handen vol aan. Pendleton was het zat. En hij had een plan. In 2005 begon the war on homelessness. En dan niet, zoals dat vaak gaat in de Verenigde Staten, met knuppels en pepperspray, maar door het probleem bij de wortel aan te pakken. Het doel: alle daklozen de straat af. En het middel: gratis appartementen. Pendleton begon met de zeventien meest notoire daklozen die hij kon vinden. Toen zij twee jaar later allemaal nog een dak boven hun hoofd hadden, breidde hij zijn plan gestaag uit. Of je nu een strafblad had, hopeloos verslaafd was of diep in de schulden zat - in Utah werd een dak boven je hoofd een mensenrecht. Toen ging het hard. Terwijl in buurstaat Wyoming het aantal zwervers met 213 procent toenam, daalde in Utah het aantal chronisch daklozen met 74 procent. Het bizarre: dit gebeurde in een ultraconservatieve staat. De Tea Party doet het al jaren geweldig in Utah en Lloyd Pendleton is ook bepaald geen linkse jongen. ‘Ik ben opgegroeid op een ranch, waar je leerde hard te werken,’ herinnert hij zich.27 ‘Ik vertelde de daklozen altijd dat ze een baan moesten zoeken, omdat ik dacht dat dit het enige was wat ze nodig hadden.’ Pendleton – die er een carrière als zakenman op heeft zitten – veranderde van mening toen hij tijdens een congres het financiële plaatje onder ogen kreeg. Het verlenen van gratis woonruimte bleek een snoeiharde bezuiniging. Ambtenaren van de staat berekenden dat een zwerver op straat 16.670 dollar per jaar kost (zorg, politie, justitie). Een appartement inclusief de begeleiding van een hulpverlener kost daarentegen slechts 11.000 dollar per jaar.28 Het sommetje was snel gemaakt. Als het zo doorgaat, is er straks geen beroepszwerver meer te vinden in Utah. Dan zou Utah de eerste 107

Amerikaanse staat zijn die het chronische daklozenprobleem heeft opgelost. En tegelijkertijd een fortuin heeft bespaard.

Hoe een succesverhaal slecht afliep. Net als armoede kun je het daklozenprobleem beter oplossen dan managen.29 Inmiddels wordt het principe van ‘Housing First’ over de hele wereld toegepast, van Finland tot Australië en van Canada tot Nederland. Wie in 2005 rondliep in het centrum van een van de grote Nederlandse steden, kwam geheid een dakloze tegen. Vooral rondom de stations was er veel overlast – en de kosten liepen snel op. Dus terwijl Lloyd Pendleton in Utah met de uitvoering van zijn plan begon, kwamen hulpverleners, ambtenaren en politici uit Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht bij elkaar. Samen stelden ze hun Plan van Aanpak op. Budget: 175 miljoen euro. Doel: alle daklozen van de straat. Plaats: eerst in de vier grote steden, daarna in de rest van Nederland. Methode: begeleiding en – jawel – onderdak voor iedereen. Duur: februari 2006 tot februari 2014. Het werd een enorm succes. Al na een paar jaar bleek de overlast door zwervers in de grote steden met 65 procent te zijn afgenomen. Het drugsgebruik halveerde. De psychische en lichamelijke gezondheid van de voormalige daklozen ging er sterk op vooruit en de bankjes in het park bleven steeds vaker leeg. Op 1 oktober 2008 waren er al bijna 6500 zwervers van de straat gehaald.30 En alsof dat nog niet genoeg was: het financiële rendement voor de samenleving bleek twee keer zo hoog als de investeringen die waren gedaan.31 Maar toen brak de financiële crisis uit. Het duurde niet lang of het snoeien begon. ‘Juist bij deze kwetsbare groep werken de bezuinigingen contraproductief,’ waarschuwde de Amsterdamse wethouder Eric van der Burg (vvd) nog. ‘Nu winst pakken is op termijn verlies 108

lijden.’32 Nog in hetzelfde jaar besloot Amsterdam 6,5 miljoen te korten op de opvang van daklozen. Sommige wethouders probeerden nog ergens anders geld vandaan te halen, maar in 2012 moest al 50 procent van alle gemeenten korten op hun daklozen.33 Ondertussen nam, ook door de crisis, het aantal huisuitzettingen toe. ‘Dat gemeenten zijn gaan bezuinigen begrijp ik wel,’ vertelt Mathijs Tuynman, onderzoeker bij het Trimbos-instituut. ‘Zij maken de kosten, krijgen steeds minder geld van het Rijk en zien de baten van de maatschappelijke opvang niet direct terug op hun begroting.’ Zo kon het gebeuren dat het Centraal Bureau voor de Statistiek in december 2013, drie maanden voor de afloop van het Plan van Aanpak, een treurig persbericht de deur uitdeed. Het aantal daklozen in Nederland had een recordhoogte bereikt. In de grote steden waren er nu meer zwervers dan in 2006, toen het plan van start ging.34 En ja, dat kostte handenvol met geld. Hoeveel precies? Het ministerie van Volksgezondheid liet het uitzoeken, in 2011. In het rapport van destijds werden de kosten en baten van de daklozenopvang tegen elkaar afgewogen (denk aan gratis onderdak, hulpverlening, het verstrekken van gratis heroïne, preventie, enzovoort). Conclusie: er is geen investering die beter rendeert dan een investering in een zwerver. Iedere euro voor de bestrijding en preventie van dakloosheid verdien je in Nederland twee tot drie keer terug met besparingen op zorg, politie en justitie.35 De onderzoekers stelden dan ook een groot aanvalsplan voor, waarvan de kosten een miljard zouden bedragen. En de baten: 2,3 miljard. Met de winst kun je - ik noem maar wat – alle kinderen in Nederland 35 jaar lang twee dagen per week van gratis groente en fruit voorzien.36 Geen klein bier dus. ‘Opvang is beter en goedkoper dan het leven op straat,’ concludeerden de onderzoekers. En dan rekenden ze alleen nog de besparingen voor de overheid mee, terwijl bedrijven en bewoners ook voordeel hebben bij een stad zonder zwervers. Daklozenbeleid is, kortom, win-win-win-win beleid. 109

Een goede les Er zijn veel dingen waar politici het hartstochtelijk over oneens mogen zijn, maar het daklozenprobleem valt daar niet onder. Dit probleem kan worden opgelost. En dat levert nog geld op ook. Het grootste probleem van armen is dat zij geen geld hebben. Het grootste probleem van daklozen is dat zij geen dak boven hun hoofd hebben. En trouwens: in Europa staan er twee keer zoveel huizen leeg als er zwervers zijn.37 In de vs vijf keer zoveel.38 Helaas kiezen we steeds weer voor symptoombestrijding in plaats van voor echte oplossingen: politieagenten die zwervers van hot naar her sturen, dokters die de zwervers behandelen en vervolgens weer op straat zetten, hulpverleners die slechts pleisters op wonden plakken. In Utah liet een oud-zakenman zien dat het anders kan. Lloyd Pendleton probeert nu ook buurstaat Wyoming zo ver te krijgen dat ze hun daklozen een dak boven het hoofd geven. ‘Dit zijn onze broeders en zusters,’ zei hij tijdens een bijeenkomst in hoofdstad Casper. ‘Als zij lijden, dan lijden we als gemeenschap. We zijn allemaal verbonden met elkaar.’39 Mocht je dat morele appel niet overtuigend vinden, kijk dan even naar het financiële plaatje. Want of het nu om Nederlandse zwervers, Indiase suikerrietboeren of Cherokeekinderen ten zuiden van de Great Smoky Mountains gaat – armoede bestrijden is niet alleen goed voor het geweten, maar het is ook goed voor de portemonnee. ‘Dat is een waardevolle les voor de samenleving,’ concludeert professor Costello droogjes.40

110

Zij die zich het verleden niet kunnen herinneren, zijn gedoemd het te herhalen. George Santayana (1863-1952)

6 De lessen van de geschiedenis

Geschiedenis is geen wetenschap met handige en toepasbare lessen voor het dagelijkse leven. Natuurlijk, de geschiedschrijving helpt bij het relativeren van onze ongemakken – van lekkende kranen tot begrotingstekorten. Vroeger was het allemaal nog veel erger. Maar juist omdat de wereld sneller verandert dan ooit, komt het verleden ook verder weg te staan. Zo verrijst er een muur tussen ons en die vreemde wereld – een wereld waar we maar weinig van begrijpen. ‘Het verleden is een vreemd land,’ schreef een romancier eens. ‘Ze doen de dingen anders daar.’1 Toch denk ik dat een historicus meer kan bieden dan relativering alleen. Het vreemde land dat het verleden heet, is ook een geestverruimend middel. Je kunt immers speculeren over wat we zouden doen met een zesurige werkdag, maar je kunt ook onderzoeken hoe het eraan toe ging in de fabrieken van W.K. Kellogg. Je kunt theoretiseren over het basisinkomen, maar je kunt ook een verhaal vertellen over hoe het er in de jaren zeventig mee afliep. Als het om de zoektocht naar nieuwe dromen gaat, of om de herontdekking van oude, dan kunnen we niet zonder het verleden. Alleen daar wordt het abstracte concreet, alleen daar wordt zichtbaar dat we nu al in Luilekkerland leven. De geschiedenis leert een simpele maar cruciale les: het kan anders. De manier waarop we onze samenleving hebben ingericht is niet vanzelfsprekend. Onze status quo kan zomaar het gevolg zijn van triviale, maar toch cruciale details in de kronkels van het verleden. Historici geloven niet in spijkerharde wetten van geschiedenis of economie. De wereld wordt niet door abstracte krachten geregeerd, 113

maar door mensen, die hun eigen geschiedenis schrijven. Zo biedt het verleden niet alleen relativering, maar ook een fikse dosis verbeeldingskracht. We hebben het allebei nodig voor de terugkeer van de utopie.

De schaduw van Speenhamland Als er één verhaal is dat laat zien dat het anders kan, en dat we de armen niet altijd bij ons hoeven te hebben, dan is dat het verhaal van Speenhamland. Het was in de zomer van 1969, aan het einde van the sixties, dat decennium van flower power en Woodstock, rock ’n roll en Vietnam, Martin Luther King en het begin van de Grote Vrouwelijke Revolutie, een tijd waarin alles mogelijk leek, toen een conservatieve president besloot om de verzorgingsstaat op zijn kop te zetten. Richard Nixon was niet de meest waarschijnlijke kandidaat om de oude droom van Thomas More te verwezenlijken. Maar de geschiedenis heeft nu eenmaal een vreemd gevoel voor ironie. Juist deze man, die in 1974 moest aftreden vanwege het roemruchte Watergateschandaal, stond in 1969 op het punt een basisinkomen in te voeren voor alle arme gezinnen. Het was een enorme stap: 1600 dollar per jaar voor een gezin van vier, ongeveer 10.000 dollar omgerekend naar 2014. Martin Anderson, een adviseur van de president, begon zich te realiseren waar het allemaal naartoe zou gaan: naar een land waar geld een recht zou worden. Hij was mordicus tegen het plan. Anderson was een groot bewonderaar van Ayn Rand, de filosofe die de vrije markt bejubelde als utopie. Het basisinkomen stond haaks op alles waar hij in geloofde: een zo klein mogelijke overheid en maximale eigen verantwoordelijkheid. Anderson zette de aanval in. Op de dag dat Nixon achter de schermen besloot om zijn plan door te zetten, leverde Anderson een klein artikel in bij de president. In de 114

weken die daarop volgden, gebeurde het onwaarschijnlijke: een document van slechts zes kantjes over iets wat 150 jaar eerder in Engeland was gebeurd, bracht de president op andere gedachten. En het veranderde de koers van de geschiedenis. Titel: A Short History of a “Family Security System”. Het artikel bestond vrijwel geheel uit citaten van Karl Polanyi, de beroemde socioloog. In het zevende hoofdstuk van zijn klassieker The Great Transformation (1944) beschreef Polanyi het zogenoemde Speenhamlandsysteem uit het Engeland van begin negentiende eeuw. Dit was een van de eerste systemen van sociale zekerheid. En het leek verdacht veel op een basisinkomen. Het oordeel van Polanyi was vernietigend. De armen werden er alleen maar luier van, hun productiviteit ging omlaag, net als hun lonen, wat uiteindelijk het hele kapitalistische systeem in gevaar bracht. ‘Het introduceerde niets minder dan “het recht om te leven”,’ schreef Polanyi, ‘en tot het in 1834 werd afschaft, voorkwam het de totstandkoming van een competitieve arbeidsmarkt.’ Uiteindelijk bracht Speenhamland ‘de verpaupering van de massa’s’, die volgens Polanyi ‘bijna hun menselijke gedaante verloren’. Het basisinkomen zou niet als een vloer, maar als een plafond hebben gewerkt. Boven aan het document dat Nixon in zijn handen kreeg gedrukt, stond een citaat van de Spaans-Amerikaanse schrijver George Santayana. ‘Zij die zich het verleden niet kunnen herinneren, zijn gedoemd het te herhalen.’2 De president schrok zich een ongeluk. Hij riep zijn belangrijkste adviseurs bijeen en beval hen onderzoek te doen naar wat er bijna twee eeuwen eerder in Engeland had plaatsgevonden. De mannen wezen Nixon op de eerste resultaten van de experimenten in Seattle en Denver, waar mensen níet minder waren gaan werken. En trouwens: kon het Speenhamlandsysteem niet beter met de heersende ‘uitkeringspuinhoop’ in Nixons tijd worden vergeleken, die mensen gevangenhield in armoede? Twee van Nixons belangrijkste adviseurs, de socioloog Daniel Moynihan en de econoom Milton Friedman, vonden dat het recht op 115

inkomen allang bestond – ‘ook al was het een recht dat de samenleving had weten te stigmatiseren’.3 Volgens Friedman was armoede gewoon geldgebrek. Niets meer en niets minder. Maar de schaduw van Speenhamland bleek zich uit te strekken tot na de zomer van 1969. Nixon veranderde van koers. Hij begon met een andere retoriek. De president ging het belang van betaald werk steeds meer benadrukken, terwijl er in zijn plan voor een basisinkomen vrijwel niets werd gedaan om mensen tot werk te dwingen. Nixon beschreef werkloosheid als een ‘keuze’, terwijl het debat over het basisinkomen juist was begonnen onder president Johnson, toen experts op de structurele werkloosheid wezen. Nixon beklaagde zich over de groei van de overheid, terwijl volgens zijn plan aan maar liefst 13 miljoen extra Amerikanen (waarvan 90 procent werkende armen) een uitkering zou worden geven. ‘Nixon stelde een nieuwe vorm van sociale zekerheid voor aan het Amerikaanse volk,’ schrijft de historicus Brian Steensland. ‘Maar hij gaf ze niet de woorden om die te begrijpen’.’4 Sterker nog, Nixon dompelde zijn progressieve ideeën in conservatieve retoriek. Waar was de president mee bezig? Een kleine anekdote maakt het duidelijk. Op 7 augustus van dat jaar 1969 vertelde Nixon aan zijn adviseur Moynihan dat hij in de biografieën van de Britse premier Benjamin Disraeli en de staatsman Lord Randolph Churchill (de vader van) had zitten lezen. ‘Conservatieve mannen en progressief beleid,’ zei Nixon, ‘zijn wat de wereld heeft veranderd.’5 De president wilde geschiedenis schrijven. Hij zag een zeldzame, historische mogelijkheid om het oude systeem omver te werpen, miljoenen werkende armen op te heffen en een beslissende slag te slaan in de oorlog tegen armoede. Nixon zag het basisinkomen als het ultieme compromis tussen conservatief en progressief. Zijn plan moest alleen nog worden verkocht aan het Congres en de Senaat. Om zijn partijgenoten gerust te stellen en om de zorgen over het Speenhamlandsysteem te pareren, besloot Nixon een extra voorwaarde in de wet op te nemen. Ontvangers van het basisinkomen die 116

geen werk hadden, moesten zich bij de arbeidsdienst laten registreren. Niemand in het Witte Huis verwachtte dat dit veel uit zou halen. ‘Die werkvereisten kunnen me geen barst schelen,’ zei Nixon binnenskamers. ‘Dat is de prijs om 1600 dollar te krijgen.’6 Een dag later kondigde de president zijn wet aan in een toespraak op televisie. Als ‘welfare’ naar buiten toe ‘workfare’ moest worden genoemd om het basisinkomen erdoor te krijgen, dan moest dat maar. Nixon realiseerde zich niet dat zijn retoriek tegen ‘luie armen’ en werklozen zich uiteindelijk tegen het basisinkomen en tegen de verzorgingsstaat zou keren.7 De conservatieve president die als progressief de geschiedenis in wilde gaan, miste een unieke kans om van het stereotype van de ‘luie arme’ af te komen – een fabel die in het Engeland van begin negentiende eeuw was ontstaan. Want hoe zat het nu met dat Speenhamlandsysteem?

De ironie van de geschiedenis Terug naar het jaar 1795. De Franse Revolutie denderde al zes jaar over het Europese continent. Ook in Engeland had de onvrede zijn hoogtepunt bereikt. Twee jaar eerder had een jonge generaal, ene Napoleon Bonaparte, nog gehakt gemaakt van de Engelsen bij de Zuid-Franse stad Toulon. En alsof dat nog niet erg genoeg was, mislukten de oogsten in Engeland ook nog eens, terwijl er geen graan uit Europa kon worden geïmporteerd. Hoe verder de graanprijs steeg, hoe dichter het spook van de revolutie de Engelse kusten naderde. Eén gemeente in het zuiden van het land realiseerde zich dat repressie en propaganda niet langer genoeg waren. De magistraten van het district Speenhamland kwamen op 6 mei 1795 bijeen in de herberg van het dorpje Speen. Daar besloten ze tot een radicale hervorming van de armenzorg. Het inkomen van ‘alle arme en nijvere mannen en hun families’ zou worden aangevuld tot een minimum om te overleven.8 De hoogte van het basisinkomen werd afhankelijk van de 117

prijs van het brood en uitbetaald per gezinslid. Hoe groter de familie, hoe hoger de uitkering. Er bestond al een andere vorm van sociale wetgeving: de Poor Law, uit de tijd van Koningin Elizabeth (1533-1603). Deze wet maakte onderscheid tussen twee soorten armen: zij die steun verdienden (ouderen, kinderen of gehandicapten) en zij die aan het werk moesten worden gezet. De eerste categorie werd ondergebracht in armenhuizen, terwijl de tweede categorie per opbod werd ‘verkocht’ aan landeigenaren, waarbij de gemeente hun loon aanvulde tot een bepaald minimum. Maar het Speenhamlandsysteem maakte korte metten met dit onderscheid, net als Nixon twee eeuwen later wilde doen. Arm werd gewoon arm. En iedere arme kreeg recht op steun. Al snel verspreidde het systeem zich over het zuiden van Engeland. Premier William Pitt de Jongere probeerde er zelfs een nationale wet van te maken. Het leek dan ook een succes: honger en armoede namen iets af en, nog belangrijker, opstanden bleven uit. Maar in dezelfde periode staken de eerste twijfels de kop op. Dominee Joseph Townsend had in zijn Dissertation on the Poor Law uit 1786 al geschreven dat ‘alleen honger de armen kan stimuleren en prikkelen om te werken; maar onze wetten zeggen dat ze nooit honger zullen lijden’. Een andere predikant, Thomas Malthus, werkte de ideeën van Townsend verder uit. Op een zomerdag in 1798, aan de vooravond van de industriële revolutie, schreef hij dat er ‘grote en onoverwinnelijke moeilijkheden’ op de weg van de vooruitgang waren gekomen. Malthus begon met twee aannames: 1. een mens heeft voedsel nodig om te overleven; 2. de passie tussen de seksen is onuitroeibaar. Conclusie: de bevolking zal altijd harder groeien dan de voedselproductie. De vrome Malthus zag seksuele onthouding als de enige oplossing. Anders zouden de Vier Ruiters van de Apocalyps hun werk doen, met oorlog, honger, ziekte en dood. Malthus dacht dat Engeland in 1798 aan de vooravond stond van een ramp zo groot als de zwarte Dood, die tussen 1349 en 1353 de helft van de Britse bevolking het leven had gekost.9 118

Eén ding wist hij zeker: steun aan de armen zou verschrikkelijke gevolgen hebben. Het Speenhamlandsysteem was een stimulans om zo snel mogelijk te trouwen en zo veel mogelijk kinderen te krijgen. Een goede vriend van Malthus, de econoom David Ricardo, dacht bovendien dat mensen dankzij het basisinkomen minder zouden gaan werken, waardoor de voedselproductie nog verder zou inzakken en de revolutie alsnog uit Frankrijk zou komen overwaaien.10 En ja hoor, in de nazomer van 1830 brak de opstand uit. Onder het motto ‘Brood of bloed’ werden in het hele land oogstmachines van landeigenaren vernield. Duizenden landarbeiders eisten een loon waar ze van konden leven. De overheid greep hard in: tweeduizend demonstranten werden opgepakt, opgesloten, gedeporteerd en in een enkel geval zelfs ter dood gebracht. De regering in Londen realiseerde zich dat er iets moest veranderen. Er werd een onderzoek ingesteld naar de staat van de landarbeiders, de armoede op het platteland en het functioneren van het Speenhamlandsysteem. Het werd het grootste onderzoek dat een overheid tot dan toe had gedaan. Vanaf het voorjaar van 1832 werden honderden interviews afgenomen en talloze gegevens verzameld die uiteindelijk zouden uitmonden in een rapport van dertienduizend pagina’s. Maar de conclusie kon in één zin worden samengevat: Speenhamland was een ramp. De onderzoekers van de zogenoemde Royal Commission hielden het basisinkomen verantwoordelijk voor de bevolkingsexplosie, de dalende lonen, de groeiende immoraliteit, of zeg gerust: de totale verloedering van de Engelse arbeidersklasse. Maar zodra het basisinkomen van de armen werd afgepakt, schreven de onderzoekers, gebeurde het volgende: 1: hun ‘vlijt’ werd hersteld; 2: ‘zuinigheid’ werd ‘aangeleerd en versterkt’; 3: de ‘vraag naar hun arbeid’ nam toe; 4: ‘de lonen stegen over het algemeen’; 5: het aantal ‘ondoordachte en ellendige huwelijken’ nam af; 6: de ‘morele en sociale toestand’ verbeterde ‘in elk opzicht’.11 119

Het Royal Commission Report werd breed verspreid en met grote instemming ontvangen. Lange tijd werd het als een van de belangrijkste documenten in de opkomst van de sociale wetenschappen beschouwd. Het was de eerste keer dat een overheid systematisch data verzamelde voordat het een moeilijke beslissing nam. Dertig jaar later veroordeelde zelfs Karl Marx het Speenhamlandsysteem in zijn magnum opus Das Kapital (1867), met een verwijzing naar het rapport. Hij zag de steun aan de armen als een truc van werkgevers om de lonen zo laag mogelijk te houden door de kosten naar de gemeenten te verplaatsten. Net als zijn vriend Friedrich Engels zag Marx de oude armenwetten als relikwieën uit een feodaal tijdperk. Alleen een revolutie zou het proletariaat verlossen van de armoede. Een basisinkomen niet. Zo kreeg de kritiek op Speenhamland een enorme autoriteit – van links tot rechts werd het naar de vuilnisbelt van de geschiedenis verwezen. Tot diep in de twintigste eeuw zouden grote denkers als Jeremy Bentham, Alexis de Tocqueville, John Stuart Mill, Friedrich Hayek en, bovenal, Karl Polanyi het veroordelen.12 Speenhamland werd het schoolvoorbeeld van een overheidsprogramma dat vol goede bedoelingen was ontwikkeld, maar de weg plaveide naar de hel.

Honderdvijftig jaar later Toch eindigt het verhaal hier niet. In de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw namen professionele historici het Royal Commission Report nog eens onder de loep. Ze ontdekten dat een groot deel van het boekwerk al was geschreven voordat er überhaupt data waren verzameld. Van de enquêtes die waren rondgestuurd was slechts 10 procent ingevuld. De vragen bleken suggestief, sturend in de richting van antwoorden die van tevoren al vaststonden. Er was vrijwel niemand ondervraagd die zelf steun ontving. Het ‘bewijs’ kwam vooral van de lokale elite, en dan 120

met name van predikanten, die het erover eens waren dat de armen steeds luier en goddelozer werden. Zo plaveide een grotendeels verzonnen rapport de weg voor een nieuwe armenwet. ‘Chadwick heeft de wet al in zijn hoofd,’ werd over de secretaris van de commissie, Edwin Chadwick, gezegd. Maar de onderzoekers hadden het wel zo verstandig gevonden om eerst wat bewijs te verzamelen. Gelukkig had Chadwick het ‘bewonderenswaardige talent’ om ooggetuigen te laten zeggen wat hij wilde, aldus een van zijn collega’s, ‘net als een Franse kok een uitstekende ragout kan maken van een paar schoenen.’13 De onderzoekers deden nauwelijks aan data-analyse. Ze gebruikten wel ‘een ingewikkelde structuur van bijlages om meer gewicht aan hun “bevindingen” te geven,’ zo schrijven twee moderne historici.14 Het verschil met de experimenten van de jaren zestig en zeventig in Canada en de vs kan bijna niet groter zijn. Deze onderzoeken (zie hoofdstuk drie) waren baanbrekend en van hoge kwaliteit, maar hadden nauwelijks invloed. Het Royal Commission Report was broddelwetenschap, maar beïnvloedde 150 jaar later nog het handelen van president Nixon. Inmiddels weten we dat het Speenhamlandsysteem een succes was. Malthus zat ernaast: de bevolkingsexplosie had vooral met de groeiende vraag naar kinderarbeid te maken. Eeuwenlang zijn kinderen wandelende spaarpotten geweest voor de oude dag. Maar juist als mensen de armoede zijn ontvlucht, krijgen ze minder kinderen; dan leggen ze andere spaarpotten aan.15 Ook Ricardo’s analyse deugde niet: in het Speenhamlandsysteem bestond de armoedeval niet en mochten loonarbeiders hun uitkering (deels) houden als hun loon steeg.16 Het basisinkomen veroorzaakte dan ook geen armoede, maar werd juist ingevoerd in de gemeenten waar de armoede al het diepste was.17 Bovendien was de onrust op het platteland grotendeels het gevolg van het besluit in 1819 om naar de goudstandaard van voor de oorlog terug te keren. Op advies van, jawel, David Ricardo.18

121

Ook Marx en Engels hadden het mis. Er was aardig wat concurrentie tussen landeigenaren bij het werven van goede arbeiders, waardoor de lonen niet zomaar omlaag konden. En belangrijker nog: uit modern historisch onderzoek blijkt dat het Speenhamlandsysteem minder verbreid was dan gedacht. Dorpen waar het systeem niet was ingevoerd, kampten met dezelfde problemen, die veroorzaakt werden door de goudstandaard, de opkomst van de noordelijke industrie en de uitvinding van de dorsmachine. Dit apparaat hielp letterlijk het kaf van het koren te scheiden, wat duizenden banen in rook deed opgaan, de lonen drukte en de kosten van de armenzorg deed stijgen. Natuurlijk, ondertussen bleef de productiviteit van de landbouw gewoon stijgen, met een derde tussen 1790 en 1830.19 Er was meer voedsel dan ooit, maar steeds minder Engelsen konden ervoor betalen. Niet omdat ze lui waren, maar omdat ze de race met de machine hadden verloren.

Een gruwelijk stelsel In 1834 werd het Speenhamlandsysteem definitief overboord gegooid. De opstand van 1830, die zonder het basisinkomen waarschijnlijk eerder was uitgebroken, had het lot van het eerste experiment met gratis geld bezegeld. De armen kregen nu de schuld van hun ellende. Besteedde Engeland aan het begin van de eeuw nog 2 procent van het nationaal inkomen aan de armenzorg, na 1834 was dat nog maar 1 procent.20 De nieuwe Poor Law bracht de gruwelijkste vorm van ‘sociale zekerheid’ die de wereld ooit gezien heeft. De Royal Commission geloofde dat alleen werkhuizen een effectieve remedie tegen luiheid en verloedering waren. De armen werden er gedwongen tot nutteloze slavenarbeid, zoals het breken van stenen of het wandelen op een lopende band. Ondertussen werd er honger geleden. In het plaatsje

122

Andover begonnen gedetineerden zelfs te kauwen op botten die ze geacht werden te vermalen voor de mest. Bij binnenkomst in een werkhuis werden echtparen uit elkaar gehaald en van hun kinderen gescheiden – om elkaar nooit meer te zien. Vrouwen werden uitgehongerd om te voorkomen dat ze zwanger zouden worden. Charles Dickens werd beroemd met zijn verhalen over deze ellende. ‘Alstublieft meneer, ik wil nog een beetje,’ vraagt de kleine Oliver Twist in het werkhuis waar jongens drie keer per dag dunne pap krijgen, twee keer per week een ui en op zondag een stukje brood. De dreiging van de werkhuizen hielp werkgevers om de lonen zo laag mogelijk te houden. Ondertussen speelde de mythe van Speenhamland een cruciale rol in de groei van het geloof in de vrije, zelfregulerende markt. Ze hielp ‘de eerste grote blunder van de nieuwe wetenschap der politieke economie te verdoezelen,’ schrijven twee moderne historici.21 Pas na de Grote Depressie werd duidelijk hoe kortzichtig Ricardo’s obsessie met de goudstandaard was geweest. De perfecte, zelfregulerende markt bleek een illusie. Het Speenhamlandsysteem daarentegen was een effectieve vorm van armoedebestrijding. Het bood zekerheid in een wereld die razendsnel veranderde. ‘In plaats van een remmende werking, heeft het waarschijnlijk bijgedragen aan de economische expansie,’ zo concludeert een latere studie.22 Simon Szreter, een historicus aan de Universiteit van Cambridge, betoogt zelfs dat de oude armenwetten een cruciale rol speelden in de opkomst van Engeland als wereldmacht. De Poor Law en het Speenhamlandsysteem vergrootten volgens Szreter de inkomenszekerheid en de mobiliteit van landarbeiders, waardoor de Engelse landbouw efficiënter werd dan waar ook.23 In de jaren negentig van de vorige eeuw hebben economen definitief aangetoond dat armoede een enorme belemmering vormt voor economische groei en innovatie.24 Sociale zekerheid is dan ook geen luxe, het is een noodzaak.

123

Een hardnekkige mythe De klacht komt zo nu en dan weer voorbij: politici zouden te weinig interesse hebben in het verleden. Maar in dit geval was er eerder te veel belangstelling. Anderhalve eeuw na dat fatale rapport deed de mythe van Speenhamland nog steeds de ronde. Toen Nixons wet was gestrand in de Senaat begonnen conservatieve Amerikaanse denkers de verzorgingsstaat te bekritiseren, met argumenten die ook in 1834 naar voren waren gebracht. In 1981 publiceerde George Gilder de megabestseller Wealth and Poverty, waarmee hij de door Reagan meest geciteerde auteur werd. Gilder beschreef armoede als een moreel probleem: een kwestie van luiheid en goddeloosheid. Een paar jaar later verscheen Losing Ground, een invloedrijk boek van de conservatieve socioloog Charles Murray, waarin de mythe van Speenhamland nog eens werd gerecycled.25 Overheidssteun zou de seksuele moraal en arbeidsethiek van de armen alleen maar ondermijnen. Het was alsof Townsend en Malthus waren gereïncarneerd. ‘Waar je ook arme mensen vindt,’ merkt een historicus op, ‘je zult er altijd niet-arme mensen vinden die theoretiseren over de culturele inferioriteit van de armen.’26 Zelfs Daniel Moynihan, de oude adviseur van Nixon, verloor zijn geloof in het basisinkomen toen bekend werd dat het aantal echtscheidingen in het Seattle-experiment was geëxplodeerd (wat later een rekenfoutje bleek te zijn).27 Ook president Carter, die nog even met het idee had gespeeld, liet het toen varen. Martin Anderson, de volgeling van Ayn Rand, wist dat hij gewonnen had. ‘Radicale hervorming van de verzorgingsstaat is een onmogelijke droom,’ schreef hij triomfantelijk in The New York Times.28 Nu werd het tijd om ook af te rekenen met de oude verzorgingsstaat, net zoals in 1834 was afgerekend met de oude Poor Law. In 1996 was het een Democratische president, Bill Clinton, die een einde maakte ‘aan de verzorgingsstaat zoals we die kennen’. Voor het eerst sinds 1935 werd de armenzorg weer een gunst in plaats van een recht. Het nieuwe codewoord was ‘eigen verantwoordelijkheid’, die er desnoods 124

moest worden ingestampt. De maakbaarheid van de samenleving maakte plaats voor de maakbaarheid van het individu. Er werd zelfs 250 miljoen dollar gereserveerd voor een ‘kuisheidstraining’ voor alleenstaande moeders. 29 Dominee Malthus kon tevreden zijn. Een van de weinigen die nog protesteerden was Daniel Moynihan. Niet omdat hij het oude systeem goed vond werken, maar omdat het beter was dan niets.30 Moynihan voorspelde dat de armoede onder kinderen zou oplopen als de verzorgingsstaat nog verder zou worden uitgehold. ‘Ze moeten zich schamen,’ zei hij over Clinton en diens regering. ‘De geschiedenis zal hen te schande maken.’31 Inmiddels is de armoede onder Amerikaanse kinderen weer op het niveau van 1964, toen de oorlog tegen de armoede begon, en de carrière van Moynihan.

De lessen van de geschiedenis Het had zo anders kunnen lopen. De historicus Brian Steensland van de Universiteit van Princeton heeft nauwgezet onderzoek gedaan naar de opkomst en ondergang van het basisinkomen in de vs. Hij benadrukt dat áls het plan van Nixon was doorgevoerd, de gevolgen enorm groot waren geweest. Overheidssteun zou dan niet langer als het betuttelen van luie uitvreters zijn weggezet. Het eeuwenoude onderscheid tussen de ‘eerzame arme’ (die niet zonder hulp kan) en de ‘oneerzame arme’ (die geen steun verdient) zou zijn verdwenen. Dit onderscheid, dat teruggaat op de Poor Law van Koningin Elizabeth, is nog altijd een van de grootste belemmeringen voor een wereld zonder armoede. Met een basisinkomen kunnen we het opheffen. Dan kan de verzorgingsstaat een rechtsstaat worden, met een gegarandeerd minimum voor iedereen.32 En reken maar dat andere landen waren gevolgd als de Verenigde Staten, het rijkste land ter wereld, die stap zouden hebben gezet. Maar de geschiedenis nam een andere afslag. De argumenten die eerst werden gebruikt voor het basisinkomen (het oude systeem was 125

inefficiënt, duur en vernederend) werden ineens tegen de verzorgingsstaat ingezet. Juist de schaduw van Speenhamland en de mislukking van het basisinkomen legden de basis voor het sloopwerk van Reagan en Clinton.33 Steensland noemt het basisinkomen nu ‘ondenkbaar’, net als ‘het stemrecht voor vrouwen en gelijke rechten voor raciale minderheden’ dat ooit waren.34 Het is moeilijk je voor te stellen dat we ooit af kunnen komen van het dogma dat je moet werken voor je geld. De tijd waarin maar liefst drie Amerikaanse regeringen met precies dát idee speelden, is verdwenen uit het collectieve geheugen.

De controlestaat George Orwell, een van de grootste auteurs van de twintigste eeuw, leefde jaren in armoede. Hij schreef er een prachtig boekje over: Down and Out in Paris and London (1933). ‘Het eerste wat je ontdekt is de eigenaardige laagheid van armoede’, noteerde hij. ‘Je dacht dat het simpel zou zijn, maar het is extreem complex. Je dacht dat het verschrikkelijk zou zijn, maar het is slechts miserabel en saai.’ Orwell vertelde over de talloze fouten die hij maakte in zijn armoede. Hij schreef dat hij dagenlang maar gewoon in bed bleef liggen, omdat hij nergens zin in had. Hij wees op de essentie van armoede: ‘Het vernietigt de toekomst,’ omdat alleen het overleven in het hier en nu rest. En hij verwonderde zich erover hoe ‘mensen aannemen dat ze het recht hebben tegen je te preken zodra je inkomen onder een bepaald niveau is beland’. Het zijn woorden die weerklinken tot op de dag van vandaag. In de afgelopen decennia is de verzorgingsstaat steeds meer op een controlestaat gaan lijken. Big Government dwingt een Big Society af met behulp van Big Brother. En niet alleen in de vs. Zo werd een tijdje geleden bekend dat de Amsterdamse Dienst Werk en Inkomen (dwi) uitkeringsgerechtigden dwingt om nietjes uit oude paperassen te halen, het aantal bladzijden te tellen en dat nog eens drie keer te con126

troleren. Dit zou tot ‘werknemersvaardigheden’ leiden, zoals ‘gezag aanvaarden’ en ‘je aan afspraken houden’. Volgens de dwi is dat ‘een opstap naar een (droom)baan’.35 Het doet denken aan de Engelse werkhuizen, waar het uit elkaar pulken van oude touwen een van de meest voorkomende klusjes was. Rijke landen hebben in de afgelopen jaren massaal ingezet op dit soort ‘activerend’ beleid, van sollicitatiecursussen tot afval prikken, van praatgroepen tot LinkedIn-trainingen. Al zijn er tien werklozen per vacature, keer op keer wordt de oorzaak aan de aanbodzijde gezocht. Dat wil zeggen: bij de werkloze, die niet genoeg ‘werknemersvaardigheden’ zou hebben of gewoon beter zijn best zou moeten doen. Het wonderlijke is dat economen steevast gehakt maken van deze werklozenindustrie.36 Sommige re-integratietrajecten blijken de werkloosheid zelfs te verlengen.37 Bovendien kost de hulp van de ‘klantmanager’, die de ‘cliënt’ naar werk moet begeleiden, vaak meer dan laatstgenoemde aan uitkering trekt. En op de lange termijn zijn de kosten van de controlestaat nog veel hoger. Wie 32 uur per week nietjes uit papier moet pulken heeft minder tijd voor opvoeding, opleiding en het zoeken naar echt werk.38 Stel: een bijstandsmoeder met twee kinderen wordt drie maanden gekort vanwege een gebrek aan ‘werknemersvaardigheden’. De overheid bespaart een paar duizend euro, maar de verborgen kosten van kinderen die opgroeien in armoede, die ongezond eten, slechter presteren op school en een groter risico lopen om in aanraking te komen met politie en justitie, zijn daar een veelvoud van. De conservatieve kritiek op de oude verzorgingsstaat raakt dan ook een gevoelige snaar. Het web aan betuttelende regels houdt mensen vast in armoede. Het produceert afhankelijkheid. Voor een werknemer draait alles om het bewijzen van talenten, maar aan het loket van de sociale dienst draait het alleen maar om je gebreken. Keer op keer moet je bewijzen dat je ziekte wel erg genoeg is, je depressie wel zwaar genoeg en je kans op een baan wel klein genoeg – anders word je gekort op je uitkering. Formulier, vergadering, onderzoek, beroep, 127

beoordeling, overleg, nog een formulier – achter iedere hulpvraag zit een peperdure en vernederende machinerie. ‘Het walst over privacy en zelfrespect heen op een manier die ondenkbaar is voor iedereen die niet in een uitkering zit,’ schrijft een medewerker van de Britse sociale dienst. ‘Het laat mensen achter in voortdurende angst.’39 Dit is geen oorlog tegen armoede, het is een oorlog tegen armen. Talloze mensen aan de onderkant van de maatschappij, ook al hebben ze het talent van George Orwell, worden zo vanzelf wel luie, gefrustreerde of zelfs agressieve profiteurs. Ze worden ervoor opgeleid. Eén ding hebben wij kapitalisten immers gemeen met de oude communisten: een pathologische obsessie met betaald werk. Bijstandstrekkers moeten koste wat het kost nietjes pulken, zoals een kassa in een Sovjet-winkel door drie man tegelijk werd bediend.40 Het komt allemaal voort uit een onzinnig onderscheid tussen twee soorten armen. En het gaat terug op een groot misverstand, waar we veertig jaar geleden bijna vanaf waren en waarvan ik hoop dat we hem ergens deze eeuw alsnog kunnen lozen. Het misverstand luidt: je moet en zult werken voor je geld.

128

Belastingen zijn de prijs de we betalen voor beschaving. In het oerwoud worden ze niet geheven. Robert F. Wagner Jr. (1910-1991)1

7 Verbeter de wereld, begin bij de belasting

Het was de zomer van het jaar 1698. Tsaar Peter de Grote had net een grand tour door Europa afgerond, langs Brandenburg-Pruisen, Saksen, Oostenrijk en de Republiek der Verenigde Nederlanden. Eenmaal terug in Moskou riep hij de machtigste edelen van het land bijeen. Hij haalde een schaar tevoorschijn. Op dat moment wisten de verzamelde mannen dat ieder verzet zinloos was. De boomlange tsaar greep ze een voor een bij de haren. De baard ging eraf. Eeuwenlang was de baard een symbool van eer, mannelijkheid en traditie geweest. Maar Peter had maling aan traditie. Hij wilde zijn land moderniseren naar het Europese, gladgeschoren voorbeeld. In de ochtend van 5 september 1698 ging hij zelfs nog een stap verder. Hij realiseerde zich dat er één ding nog effectiever zou zijn dan geweld: belasting. Baardenbelasting om precies te zijn. Vanaf dat moment moesten alle edelen een speciale munt kopen om te bewijzen dat ze voor hun baard hadden betaald. Kosten: honderd roebel per jaar – een klein fortuin. Op de ene kant van de munt stond: ‘De baardenbelasting is betaald.’ En op de andere kant: ‘De baard is een overbodige last.’ In de daaropvolgende jaren dwong Peter de Grote zijn land de moderne tijd in, met ijzeren hand. Hij begon met een grondige hervorming van het belastingsysteem. Iedereen moest meebetalen aan de pracht en praal van de nieuwe hoofdstad, Sint-Petersburg. De tsaar had namelijk een tijdloze les geleerd: Wie de wereld wil veranderen, moet bij de belasting beginnen.

131

Het grote belastingmysterie Het is een vergeten les. Natuurlijk, over de inhalige fiscus wordt een boel geklaagd. Maar over de aard van ons belastingstelsel hebben we het nauwelijks. ‘Niets is zeker in deze wereld, behalve de dood en de belastingen,’ schreef Benjamin Franklin ooit. Belastingen horen er gewoon bij. Misschien dat we daarom zo weinig reflecteren op het effect van al die accijnzen, tarieven en heffingen. Maar effect hebben ze. Onze belastingen vormen de natuurwetten van ons samenleven. Iedere dag worden we erdoor gestuurd, betutteld en gemanipuleerd – tot in de kleinste details. Simpel voorbeeld: in 2010 voerde de staat Washington een minibelasting op plastic tasjes in van 5 cent. Een kleine maatregel, met overdonderend resultaat. In december 2009 deelden supermarkten nog 22,5 miljoen tasjes uit, de maand erop waren het er nog maar 3 miljoen.2 Of neem sigaretten: economen hebben uitgebreid onderzoek gedaan naar de paar euro accijns op ieder pakje. Geen duizend uur aan anti-tabakpropaganda blijkt daar tegen op te kunnen. Voor iedere 10 procent extra accijns daalt de tabaksconsumptie met 5 procent. Vooral mensen met weinig geld (zoals jongeren) zijn gevoelig voor prijsveranderingen: 10 procent duurder betekent voor hen 15 procent minder nicotine.3 Voorlichting, leeftijdsgrenzen en lugubere foto’s zijn allemaal leuk en aardig, maar mensen stoppen pas echt met roken als het te duur wordt. Het lijkt dan ook simpel: belast wat je stom vindt (plastic tasjes, baarden) en laat de goede dingen des levens met rust (noeste arbeid, boeken). Maar dan stuiten we op een groot mysterie. Hoe kan het dat iets wat we allemaal belangrijk vinden, wat van links tot rechts wordt bejubeld als de ruggengraat van de samenleving en wat zelfs de kern van de moderne identiteit is gaan vormen - hoe kan het dat zoiets het allerzwaarst belast wordt? Ik heb het over werk. Eerlijk, legaal, betaald werk. Maar liefst de helft van de vijf biljoen euro die de landen van de Europese Unie aan belasting innen, komt 132

van werknemers. 4 In andere rijke landen: hetzelfde verhaal. 5 Het aandeel van de belasting op arbeid stijgt bijna overal sinds de jaren zeventig. Als arbeid schaars was (en we er dus zuinig op moesten zijn), zou dat misschien nog te rechtvaardigen zijn. Maar arbeid is niet schaars. Banen zijn schaars. Eind 2013 telde de wereld bijna 200 miljoen onvrijwillige belastingontwijkers. 6 ‘Werklozen’ worden ze ook wel genoemd.7 Dat je arbeid veel minder moet belasten, is economisch gezien een no-brainer. ‘Onze technologische innovatie is er al decennia op gericht zo veel mogelijk mensen overbodig te maken,’ merkt Femke Groothuis op, een activiste die pleit voor het belasten van natuurlijke hulpbronnen in plaats van arbeid. ‘Efficiëntie is synoniem geworden aan minder werknemers.’8 Logisch ook. Terwijl robots steeds slimmer en goedkoper worden, wordt het steeds duurder werklozen in dienst te nemen. En ironisch genoeg wordt dat wat wél schaars is – grondstoffen – nauwelijks belast. Alle ‘groene’ belastingen bij elkaar (op transport, energie, vervuiling en grondstoffen) besloegen in 2012 slechts 1,6 procent van het bbp in rijke landen. In 1995 was dat nog 1,9 procent.9 Het belastingstelsel maakt het weinig interessant voor bedrijven om in zuinige technologie te investeren. ‘Het wordt tijd om onze hang naar arbeidsefficiëntie om te ruilen voor een focus op grondstoffenefficiëntie,’ vertelt Groothuis. Dat klinkt saai, maar het is revolutionair. Zouden we grondstoffen meer belasten, dan wordt recyclen en repareren aantrekkelijker dan kopen en weggooien. Zouden we arbeid minder belasten, dan krijgen we meer handen aan het bed, kleinere klassen en meer blauw op straat. Dan heb je eerder een chauffeur dan een dikke bmw, eerder een kapper dan een scheerapparaat en eerder een medewerker van de klantenservice dan een robot aan de lijn. Mensen die nu te duur zijn voor werkgevers, zouden uit hun uitkering kunnen komen. Bedrijven zouden minder moeite hebben om jongeren, ouderen of gehandicapten in dienst te nemen, en reorganisaties zouden vooral een slimmere omgang met grondstoffen en pro133

ductie betekenen, in plaats van massaontslag. Dat wil zeggen, een paar verschuivingen in wat tarieven en accijnzen kunnen meer doen dan een miljoen demonstranten bij elkaar. ‘Het is niet echt een sexy onderwerp,’ lacht Groothuis. ‘Maar serieus, belastingen kunnen de wereld veranderen.’

De gans die het gemakkelijkst te plukken is Dat is geen controversieel standpunt. In de vs roept iedere president sinds George Washington dat de belastingen voor gewone werknemers omlaag moeten. De oeso, de Internationale Arbeidsorganisatie, het Internationaal Monetair Fonds, de Europese Commissie, het Europese Parlement en een legioen aan hoogleraren zeggen hetzelfde. Politici van links tot rechts, werkgeversclubs, vakbonden – allemaal vinden ze het een prachtidee. Het is alleen de praktijk die tegenvalt. Jean-Baptiste Colbert, de schatkistbewaarder van Lodewijk xiv (1638-1715), vatte het probleem eens treffend samen: ‘Belastingen bestaan erin de gans zo te plukken dat je zo veel mogelijk veren en zo weinig mogelijk gesis krijgt.’ En de gans die ‘arbeid’ heet, blijkt het makkelijkst te plukken. Natuurlijk, in de loop van de geschiedenis hebben overheden heel wat andere ganzen te grazen genomen. Neem de raambelasting die Engeland in 1696 invoerde. In no time metselden de Engelsen hun ramen dicht. Of neem de baksteenbelasting die een eeuw later volgde. Al snel werden de bakstenen groter en groter. Wie nu door oude Engelse wijken loopt, ziet het nog steeds: dichtgemetselde ramen, grote bakstenen.10 De glibberigste gans van onze tijd is het grootkapitaal. Volgens een conservatieve schatting hebben de superrijken maar liefst 21.000.000.000.000 dollar (21 biljoen) weggesluisd naar belastingparadijzen.11 De gans die kapitaal heet vliegt van nest naar nest, naar het land waar de tarieven het laagste zijn. En dus gaan de lasten voor het internationale bedrijfsleven al decennia omlaag. Er is een wedstrijd 134

aan de gang om de vetste kapitaalganzen te lokken. Ogenschijnlijk brave landen als Nederland, Zwitserland, Ierland en Luxemburg lopen hierin voorop.12 Zo betaalt Google dankzij een ingewikkelde constructie via Ierland, Bermuda en Nederland nog geen twee procent belasting over de overzeese winst.13 Ondertussen blijven de winstmarges van het internationale bedrijfsleven oplopen. In de vs zijn ze sinds 1929 niet zo hoog geweest.14 De 1318 bedrijven die het hart van de wereldeconomie vormen

Dit is een weergave van het hart van het mondiale kapitalisme, gemaakt door Zwitserse wetenschappers. Het bestaat uit 1318 internationale bedrijven, die gemiddeld twintig verbindingen hebben met elkaar. Hoe groter de punt, hoe groter de winst van het bedrijf. ‘Superconnected’-bedrijven zijn zwart, ‘very connected’-bedrijven zijn grijs. De studie is gemaakt op basis van een database uit 2007 met 43 duizend multinationals. Slechts 1 procent hiervan, 147 bedrijven (met name banken zoals Goldman Sachs), bezat toen 40 procent van alle rijkdom in het netwerk. Bron: Vitali, Glattfelder en Battiston (2011), NewScientist.

135

‘Voor bedrijven zijn het geweldige tijden,’ schreef The New York Times onlangs nog. ‘Maar voor werknemers is het tegenovergestelde waar.’ Terwijl het reële inkomen van de meeste werknemers stagneert of daalt, zwemmen de grote bedrijven in het geld. Een recente studie laat zien dat slechts 147 bedrijven maar liefst 40 procent van alle waarde van alle multinationals controleren. 737 bedrijven hebben 80 procent in handen.15 Menig multinational is rijker dan een gemiddeld land. Waarom zou zo’n reus nog belasting afdragen? Voor de elite van de jetset is het belastingparadijs de ultieme utopie. In de middeleeuwen kon het nog achter de muren van het klooster gevonden worden, die een goede bescherming boden tegen de fiscus. Monnik worden was maar al te vaak een kwestie van belasting ontduiken. Maar in de negentiende eeuw ging steeds meer kapitaal de grens over, op zoek naar belastingparadijzen in het buitenland. Juist in de decennia voor de Eerste Wereldoorlog, toen de ongelijkheid enorme proporties bereikte, stonden de grenzen voor het kapitaal wagenwijd open. En aan het begin van de eenentwintigste eeuw zijn we hard op weg om deze oude tijden te doen herleven. ‘De vrije markt,’ schreef de econoom Milton Friedman ooit, ‘verdeelt de baten van economische vooruitgang onder alle mensen.’ Dat is een mooie gedachte, maar de geschiedenis leert een andere les. De groei van de ongelijkheid heeft niets met ‘marktfalen’ te maken. Integendeel, groeiende ongelijkheid is een teken dat de markt uitstekend functioneert. Hoe vrijer de kapitaalmarkten zijn, hoe eenvoudiger het kapitaal kan vluchten naar belastingparadijzen. Als het in eigen land niet meer genoeg rendeert, kan het altijd nog de grens over. ‘In principe komt dit proces altijd ten einde,’ schrijft de econoom Thomas Piketty. ‘Als de mensen met buitenlands eigendom de hele planeet in bezit krijgen.’16 Voor één gans is de wereld vol belastingparadijzen een hel. De Schotse filosoof Adam Smith, de vader van de moderne economie, noemde het rondvliegen van dit gevogelte (‘de vrije circulatie van arbeid’) nog ‘de kern’ van de vrijhandel. Maar terwijl bananen, deriva-

136

ten en iPhones de hele wereld overgaan, worden er steeds hogere muren opgetrokken voor arbeidsmigranten. De gans die arbeid heet, heeft een ketting om zijn nek.

Een utopisch belastingstelsel Op het eerste gezicht lijkt het geen utopisch onderwerp: belastingen. Toch kan geen enkele utopie zonder een fiscale paragraaf. Belastingen zijn geen neutrale, boekhoudkundige instrumenten om zo veel mogelijk geld binnen te halen. Ze maken deel uit van een door en door moreel systeem. Wie pleit voor een extra heffing of toeslag, krijgt al snel het verwijt ‘betuttelend’ te zijn. Maar betutteld worden we toch wel, door media, marketing en overheid. We kunnen dus maar beter een fatsoenlijk debat voeren over de vraag welke manipulatieve krachten we de overhand willen geven. Dat is democratie. En het leuke aan belastingen is dat ze niets verbieden of verplichten. Het zijn geen ingewikkelde regels die voorschrijven hoe we ons precies moeten gedragen. Belastingen geven slechts een richting aan. Een van de eersten die dat begreep, was een timide Britse econoom: Arthur Pigou. Zijn hele leven stond hij in de schaduw van zijn goede vriend, en soms vijand, John Maynard Keynes. Pigou was een briljante man, maar is inmiddels bijna vergeten. Al in 1920 kwam hij tot een cruciaal inzicht, dat nu belangrijker is dan ooit: belastingen kunnen helpen om de ‘verborgen’ kosten in de prijs van een product op te nemen. Neem alcohol. Drankmisbruik kost de samenleving miljarden aan zorg, politie en justitie. Of neem de voedselindustrie. Menig kant-enklaarmaaltijd die is volgepompt met suiker, vet en zout mag dan spotgoedkoop zijn, op de lange termijn kost het ons een fortuin. Overgewicht slokt immers niet alleen een paar levensjaren op, het doet ook de zorgkosten stijgen en de arbeidsproductiviteit dalen.

137

‘Externaliteiten’ noemen economen zulke bijwerkingen. De vrije markt is er blind voor. Externaliteiten worden niet automatisch in de prijs van een product of dienst opgenomen. Soms zijn ze positief; denk aan de besparingen die het huisvesten van daklozen of het investeren in onderwijs opleveren. Of denk aan het rendement van scholen: onderwijs is zelfs goedkoper dan gratis. Recent Amerikaans onderzoek wijst uit dat de kosten van vier jaar hoger onderwijs een negatieve 500.000 dollar bedragen – en dat is twee keer zoveel als in de jaren tachtig.17 Bezuinigen op onderwijs is dan ook een van de domste dingen die je als overheid kunt doen. Maar ook bij negatieve externaliteiten, vond Pigou, is er een taak weggelegd voor de staat. Dan had hij het niet over regels of dwang, maar gewoon, over belastingen. ‘Pigouviaanse belastingen’ worden ze tot op de dag van vandaag genoemd. Stel, een politicus komt met een plan dat de luchtkwaliteit en de volksgezondheid verbetert, het aantal files, verkeersslachtoffers en de co2-uitstoot doet kelderen en de afhankelijkheid van het MiddenOosten en Rusland doet afnemen, zonder dat dit iemand ook maar een cent kost. Klinkt te goed om waar te zijn, nietwaar? Toch zou een simpele belasting op brandstof – waarvan de opbrengsten naar een lagere belasting op arbeid zouden gaan – min of meer dit effect hebben. Niet toevallig wordt er in Europese steden, waar de benzineprijs een stuk hoger is dan in de vs, veel minder gereden, gebotst en vervuild. Belastingen kunnen ook helpen om de toekomst veilig te stellen. Pigou wees er al op dat de overheid voor de belangen van ‘ongeboren generaties’ moet opkomen. ‘Het is overduidelijk de taak van de staat,’ schreef hij, ‘om de eindige natuurlijke hulpbronnen van een land te verdedigen tegen roekeloze exploitatie.’18 Dat is een gedachte die nog altijd door tal van economen (zoals de leden van de zogenoemde Pigou Club19) wordt ondersteund.20 Zelfs economen die de overheid zo klein mogelijk willen houden, zijn meestal wel te porren voor Pigouviaanse belastingen. Betalen moeten we ze immers toch, zij het meestal in de vorm van vervuiling, files en dure verzekeringen. ‘Al 138

deze effecten zouden moeten worden meegenomen,’ benadrukte Pigou.21 Maar alleen de fiscus kan deze kosten expliciet maken en de rekening sturen naar het juiste adres.22 De grote recessie van 2008 maakte pijnlijk duidelijk dat niet alleen milieueconomen zich met externaliteiten moeten bezighouden. Een voorbeeld van een Pigouviaanse belasting is in dit verband de transactietaks, die de financiële industrie zou kunnen temmen.23 In 1970 werd een Amerikaans aandeel nog gemiddeld 5 jaar vastgehouden. Veertig jaar later was dat nog maar 5 dagen.24 Flitshandelaren, die vrijwel niets bijdragen aan de samenleving, zouden met een transactietaks geen geld meer kunnen verdienen aan het razendsnelle kopen en verkopen van geld en aandelen. Er zouden ook minder nutteloze investeringen worden gedaan. Zo werd er in 2012 voor 300 miljoen dollar een glasvezelkabel aangelegd tussen Londen en New York. Tijdswinst: 5,2 milliseconden. Maar het belangrijkste is dit: Pigouviaanse belastingen maken ons allemaal rijker. Ze verdelen de taart niet alleen beter, ze maken hem ook groter. Zo zouden de rekenwonders die nu nog naar Wall Street gaan gewoon weer leraar, uitvinder of ingenieur worden. In de afgelopen decennia gebeurde het tegenovergestelde: onderzoekers van de Universiteit van Harvard ontdekten dat door de belastingenverlagingen van Reagan een groot aantal slimme mensen een carrièreswitch heeft gemaakt van docent of ingenieur naar bankier of accountant. Rond 1970 begonnen twee keer zoveel mannelijke Harvard-alumni hun loopbaan als onderzoeker dan als bankier. Twintig jaar later stroomde juist anderhalf keer zoveel talent de financiële wereld in. De samenleving is daar armer van geworden. Iedere dollar die door een bank wordt verdiend heeft naar schatting een negatieve externaliteit van 60 cent.25 Voor iedere dollar die een onderzoeker verdient, zijn er positieve externaliteiten van minstens 5 dollar, en vaak nog veel meer. Hogere belastingen voor topverdieners zijn dan ook ‘impliciet Pigouviaans,’ schrijven de wetenschappers van Harvard. Ze zorgen ervoor dat – in hun wetenschappelijke jargon – ‘getalenteerde individuen worden gerealloceerd van beroepen die negatieve exter139

naliteiten veroorzaken naar beroepen die positieve externaliteiten veroorzaken.’ Of in gewonemensentaal: ze zorgen ervoor dat meer mensen iets nuttigs gaan doen.

De rijkste families ter wereld Een oude vraag die nog maar weinig gesteld wordt, moet hier opnieuw aan de orde komen: wanneer is rijkdom echt verdiend? De liberalen van de negentiende eeuw wisten het wel: als er hard voor gewerkt is. Dus niet door te speculeren, te teren op een erfenis of door je huurders uit te knijpen, maar door te ondernemen, te innoveren en de wereld als een betere plek achter te laten. ‘Het zijn niet de verdiende, maar de onverdiende fortuinen,’ schreef de liberaal John Stuart Mill, ‘die beperkt moeten worden om de publieke zaak te waarborgen.’26 Een casus. In het Manhattan van het jaar 1794 werd een jongen geboren die een van de grootste fortuinen ooit zou vergaren. Cornelius Vanderbilt was de afstammeling van een Nederlandse boer, die in de zeventiende eeuw het kleine dorpje De Bilt had verlaten om zijn geluk aan de overkant van de oceaan te beproeven. Maar anderhalve eeuw later had de familie Vanderbilt de Amerikaanse droom nog niet bepaald waargemaakt. Op 11-jarige leeftijd moest de jonge Cornelis al stoppen met school, om te gaan werken op de veerdienst van zijn ouders. Vader was een onnozele man, zonder ambitie en met een alcoholprobleem. Het contrast met zijn zoon kon niet groter. Het verhaal gaat dat Cornelius al op zijn zestiende honderd dollar leende van zijn moeder om een boot te kopen. Hij begon een eigen veerdienst tussen Staten Island en Manhattan: de eerste stap in de bouw van een enorm stoomboten- en treinenimperium. Toen Cornelius in 1877 op het punt stond zijn laatste adem uit te blazen, was hij een van de rijkste mensen uit de wereldgeschiedenis. 140

‘Ik ben mijn hele leven krankzinnig geweest als het gaat over geld verdienen,’ vertelde hij de dokter die aan zijn sterfbed stond.27 De honderd dollar waar de 16-jarige jongen mee was begonnen, was geeindigd in een fortuin van meer dan honderd miljoen. Omgerekend naar 2005 was dat 158 miljard dollar – drie keer zoveel als Bill Gates in dat jaar bezat.28 Cornelius Vanderbilt, de Dagobert Duck van de negentiende eeuw, liet het allemaal na aan zijn kinderen en kleinkinderen. De Vanderbilt-dynastie was geboren. Leuke bijkomstigheid: de erfbelasting bestond nog niet. John Stuart Mill beschouwde die als de liberaalste belasting van allemaal. Dood gaan we toch wel. Waar belasting op arbeid mensen lui maakt en belasting op winst de ondernemerszin afstompt, verandert een sterfbelasting ons gedrag nauwelijks. Je kon nog twisten over de vraag of Cornelius zijn hele fortuin eerlijk had verdiend (hij was niet alleen een briljant ondernemer maar had ook een handje van corruptie en kartels), maar zeker was dat zijn kinderen er niets voor hadden gedaan. Het onbelaste fortuin liet de Vanderbilt-dynastie op hol slaan. Het nageslacht nam het op zich om de miljoenen van hun grootvader, die altijd zuinig had geleefd, er zo snel mogelijk doorheen te jagen. Rond de eeuwwisseling stonden er al acht Vanderbilt-villa’s in Manhattan, waarvan een met maar liefst 137 kamers. De familie schafte ook een reeks zomeroptrekjes aan. Een daarvan stond op Rhode Island en kostte zo’n 11 miljoen dollar (ter vergelijking: een gewone arbeider kon in die tijd worden ingehuurd voor slechts 2 cent per uur).29 De villa was een cadeautje voor de vrouw van een van de kleinzonen – de scheiding volgde drie jaar later. Een andere kleinzoon liet het Biltmore Estate bouwen, dat tot op de dag van vandaag het grootste Amerikaanse huis is. Het telt 250 kamers, een 64-persoons eettafel en 65 open haarden. Toen het in 1895 werd opgeleverd, had het al een zwembad in de kelder, een elektrische lift en een intercomsysteem. Zo werd de Vanderbilt-dynastie het symbool voor wat de schrijver Mark Twain de ‘vergulde tijd’ 141

noemde: de periode tussen 1870 en 1914, waarin de ellende van de meerderheid werd overdekt door een laagje waanzinnige luxe aan de top. Het was een periode van immense ongelijkheid en van een op hol geslagen consumptiefeest dat werd gefinancierd met de fortuinen die tijdens de tweede industriële revolutie (van elektriciteit, stoomboten en treinen) waren vergaard. Maar de meeste feestbeesten hadden, net als de Vanderbilts, hun geld niet zelf verdiend. Ze hadden het geërfd. Het hele idee van ‘een evenredigheid tussen succes en verdienste’ was, in de woorden van John Stuart Mill, een ‘overduidelijke illusie’. Zo kon het gebeuren dat de socioloog Thorsten Veblen in 1899 voor het eerst de term ‘opzichtige consumptie’ (conspicious consumption) lanceerde. Veblen zag dat consumeren een lifestyle werd; een manier om je status te verhogen. Maar van het vreemde goedje ‘status’ is nooit genoeg. Wanneer de ene Vanderbilt een groter huis bouwde, slokte hij wat status op van de ander. Zoals de Europese grootmachten verwikkeld raakten in een wapenwedloop, zo raakten de renteniers verstrikt in een consumptiewedloop.

Verbeter de wereld, betuel jezelf Jarenlang hebben economen gedacht dat de vergulde tijd definitief voorbij is. De latere Nobelprijswinnaar Simon Kuznets gaf daar al in 1953 het bewijs voor. Hij deed als eerste grondig, historisch onderzoek naar de inkomensongelijkheid in de Verenigde Staten. En inderdaad: die was spectaculair afgenomen sinds de uitbraak van de Eerste Wereldoorlog. In zijn academische werk gaf Kuznets toe dat dit geen garantie was voor de toekomst, maar tijdens zijn lezingen was hij minder voorzichtig. Al snel was de ‘Kuznetscurve’ geboren, die zich eenvoudig laat samenvatten: 1. Naarmate een economie industrialiseert, neemt de ongelijkheid toe. (Denk aan: de negentiende eeuw.)

142

2. Naarmate een economie zich verder ontwikkelt, neemt de ongelijkheid af. (Denk aan: de twintigste eeuw.) Einde verhaal. Wat politici, intellectuelen en activisten ondertussen uitspoken, maakte volgens Kuznets niet zoveel uit. De wetten van de economie zouden toch wel hun werk doen. Ongelijkheid? Niet iets om je zorgen over te maken. Inmiddels weten we wel beter. De zes decennia waarin de gelijkheid groeide – tussen 1914 en 1973 – waren een uitzondering. De vergulde tijd kwam bruut ten einde toen een Servische nationalist op de hoek van de Franz Josefstraat in Sarajevo de Oostenrijkse kroonprins neerschoot en de Eerste Wereldoorlog begon. In de daaropvolgende jaren werden miljarden aan vermogen vernietigd door oorlog, depressie, hyperinflatie en, jawel, belastingen. Piketty noemt het ‘de enige krachten sinds de industriële revolutie’ die sterk genoeg waren om de ongelijkheid te verminderen. Bedenk: in de vs werd de inkomstenbelasting pas in 1913 ingevoerd. De erfbelasting pas in 1916. John D. Rockefeller, de rijkste man ooit, wist een groot deel van zijn fortuin nog net op tijd door te sluizen naar zijn zoon. Maar toen een van de kleinzonen van Cornelius Vanderbilt stierf, in 1938, was er geen ontkomen meer aan. Frederick William Vanderbilt had bijna 77 miljoen bij elkaar gespaard, maar toen de fiscus langs was geweest op zijn sterfbed, bleef er minder dan de helft over voor Fredericks nageslacht.30 Vooral de landen die werden meegesleurd in de Eerste Wereldoorlog voerden hoge belastingen in. ‘De dienstplicht van de rijken’ werd het ook wel genoemd. In Engeland en de Verenigde Staten liep de death tax op tot 75 procent.31 Het Engelse toptarief van de inkomstenbelasting steeg van 8 procent in 1914 naar 60 procent in 1920. Het Amerikaanse ging van 7 naar 77 procent en het Franse van 2 naar 50 procent.32 En trouwens: de economieën van deze landen groeiden het snelst tussen de jaren vijftig en zeventig, toen de belastingen nog hoog waren, het bankwezen sterk was gereguleerd en de werkloosheid bijna was verdwenen.33

143

De dienstplicht van de rijken

Bron: Scheve/Stasavage (2012)

Hoogste belastingtarief in de Verenigde Staten

Bron: Internal Revenue Service

144

Maar dat was toen. De oorlogen liggen inmiddels ver achter ons en het kapitaal is terug van weggeweest. De erf- en grondbelasting zijn sinds de jaren tachtig in vrijwel alle rijke landen omlaag geschroefd, of zelfs verdwenen.34 In de vs is de ongelijkheid alweer bijna even groot als in het Europa van 1913, toen de bovenste 1 procent meer dan de helft van al het vermogen bezat. Ook in Europese landen loopt de ongelijkheid op, en dan met name de vermogensongelijkheid.35 We komen aan in een nieuwe vergulde tijd. Om de opkomst van de renteniers te keren en te voorkomen dat ‘het verleden de toekomst opslokt’, pleit Piketty voor een wereldwijde belasting op kapitaal. Een ‘nuttige utopie’ noemt hij dat, om er meteen aan toe te voegen dat ook de inkomstenbelasting ooit een utopie leek. Maar moest er niet eerst een wereldoorlog uitbreken voor die utopie werkelijkheid werd? Het kan toch niet zo zijn dat we nu weer een oorlog nodig hebben? Noem het een luxeprobleem, maar de inwoners van Luilekkerland zullen de wereld moeten veranderen zonder dat een nieuwe apocalyps uitbarst. En er is nóg een belangrijk verschil met honderd jaar geleden. Nu is er een veel bredere middenklasse, met stemrecht en opleiding, die meedoet aan de consumptierace. ‘Voor de meeste families is de economische uitdaging niet om de goederen te krijgen die ze nodig hebben,’ schrijft de econoom Robert Frank, ‘maar om de goederen te krijgen die ze willen.’36 De vraag is alleen: met welk geld? De lonen van de middenklasse blijven al jaren achter bij de top. En dus steken veel consumenten zich steeds dieper in de schulden. In vrijwel alle rijke landen zijn de private schulden explosief gegroeid, veel sneller dan de schulden van de overheid. Hier komen we op misschien wel de vreemdste bijwerking van het kapitalisme: mensen kopen voortdurend dingen die ze niet nodig hebben. Of sterker nog, ze kopen dingen die ze niet willen. Veel van ons zouden liever minder eten en minder troep bezitten. De overgrote meerderheid wil minder werken. Maar op de een of andere manier lukt dat maar niet. De druk om nog meer te consumeren, mee te gaan in de rat race, is simpelweg te hoog. ‘De kunst van 145

het uitgeven van geld,’ schreef Pigou, ‘is een stuk minder ver ontwikkeld dan de kunst van het verdienen van geld.’37 Maar ook hier kunnen belastingen een handje helpen. John Stuart Mill schreef in 1848 dat overbodige luxe een ‘hoogst wenselijk doelwit van belastingen’ zou zijn.38 Een progressieve consumptiebelasting, die oploopt naarmate je meer consumeert, zou het bijvoorbeeld veel aantrekkelijker maken om te sparen. Het hoeft niet ingewikkeld te zijn: de overheid hoeft alleen maar te weten hoeveel je in een jaar verdiend hebt en hoeveel je gespaard of geïnvesteerd hebt, om vervolgens het verschil te belasten. Alleen zo’n belasting, stelt Robert Frank, kan onze ‘luxe koorts’ temmen. Dat is trouwens geen nieuwe gedachte. De oude wetten van Solon, uit het Griekenland van de zesde eeuw voor Christus, stelden al een limiet aan de lengte van begrafenisstoeten en de hoeveelheid voedsel De groei van de schuldenberg

Bron: oeso

146

die er na afloop van een uitvaart geserveerd mocht worden. In het oude Athene was er een statuscompetitie op gang gekomen, waardoor begrafenissen steeds extravaganter werden.39 Het is een dynamiek die is doorgedrongen tot in de haarvaten van onze samenleving. Noem het de Vanderbilt-mentaliteit: wat ooit een statuscompetitie tussen de rijken was, is nu een consumptieoorlog van allen tegen allen. Dat is niet onvermijdelijk. Het beest kan worden getemd, op democratische wijze. Belastingen kunnen ons helpen om weerstand te bieden aan verlangens waar we eigenlijk een hekel aan hebben. Ze kunnen ons beschermen tegen onze vluchtige behoeftes aan Mocha Cookie Crumble Frappuccino’s, exotische shampoos met botanische extracten en huizen met 65 open haarden. Ze helpen ons meer inhoud te geven aan de vrijheid die onze voorouders voor ons hebben bevochten. Is dat betuttelend? Ja. Is dat paternalistisch? Zeker. Maar daar kiezen we dan ook zelf voor.

Leuker kunnen we het niet maken, wel beter Henk Hofstra is niet een naam die veel belletjes doet rinkelen. Toch is er geen minister die zo’n grote stempel op het Nederlandse belastingstelsel heeft gedrukt als hij, ‘de Hercules van het Nederlandse belastingrecht’. Als zoon van een Friese onderwijzer had Hofstra, in de jaren twintig van de vorige eeuw, geen geld om te studeren. En dus ging hij na de hbs meteen aan de slag als belastinginspecteur. Opleiding of niet, Hofstra maakte snel carrière en werd aangetrokken door het ministerie van Financiën.40 Tijdens de Tweede Wereldoorlog leerde hij via een bridgevriend Willem Drees kennen. De verzetsman en latere premier was onder de indruk van Hofstra’s expertise. ‘Het moet anders met die belastingen,’ zei Drees tegen hem. ‘Wil jij dat voor me uitzoeken?’

147

Het antwoord van Hofstra was een dikke pil, geschreven tijdens de Hongerwinter van 1944 in een ijskoude kamer in Den Haag. Titel: Socialistische belastingpolitiek. Deze ‘rode belastingbijbel’ stond vol accijnzen op luxeproducten als alcohol, tabak en dure mode. Ook onbebouwde grond, rente uit obligaties, groot woningbezit en ondernemingswinsten moesten eraan geloven. Bedenk: Nederland was neutraal gebleven tijdens de Eerste Wereldoorlog. Pas tijdens de Duitse bezetting, dertig jaar later, was er een toptarief van 72 procent ingevoerd en waren de opbrengsten uit de inkomstenbelasting verdubbeld.41 Maar nadat de geallieerden zijn land hadden bevrijd, wilde Hofstra nog verder gaan. Hij zag de fiscus niet als een neutrale vuller van de staatskas, maar als een wereldverbeteraar. Belastingen moesten ‘openlijk en doelbewust’ bijdragen aan ‘de opheffing van de uit het kapitalistische stelsel voortvloeiende sociale onrechtvaardigheden’. Een stevige vermogensbelasting moest voorkomen dat er een klasse van grootkapitalisten zou ontstaan, wier winsten ‘van nauwelijks hogere morele waarde’ waren dan die van collaborateurs tijdens de bezetting. Niet de revolutie, maar het belastingstelsel moest de idealen van de sociaaldemocratie verwezenlijken. Hofstra’s dood in 1999 markeerde het einde van een tijdperk. Inmiddels is er weinig meer over van zijn rode evangelie. Eén vraag is steeds belangrijker geworden op het ministerie van Financiën: welke gans is het makkelijkst te plukken? ‘Ik vind het inningscriterium niet alleen belangrijk omdat het lekker makkelijk is voor het ministerie van Financiën,’ zei Gerrit Zalm, de schatkistbewaarder aan het einde van de jaren negentig. ‘Maar ook omdat het rechtvaardiger is om belastingen te innen op zaken die je niet kunt ontlopen, dan dat je een mooi draagkrachtbeginsel hebt dat links en rechts wordt ontdoken.’42 Vrij vertaald: je moet plukken wat je plukken kan. En daar is ook best wat voor te zeggen. De overheid heeft nu eenmaal een stabiele bron van inkomsten nodig: een gans die stilzit. Een werknemer kan zijn loon niet zomaar wegsluizen naar de Kaaimaneilanden. En wie het systeem echt wil hervormen moet dat in inter148

nationaal verband doen – de snelle ganzen kunnen alleen samen worden geplukt. Nederland heft nu, net als bijvoorbeeld Denemarken, Zweden en Finland, een enorme hoeveelheid belasting. Bijna de helft van de economie wordt opgeslokt door de overheid en weer uitgestrooid over de samenleving.43 Het is misschien wel de belangrijkste reden waarom Nederland – het zuidelijkste land van Scandinavië – nog altijd zo hoog scoort op de ranglijstjes van welzijn. Als de overheid ons belastinggeld goed besteedt, aan infrastructuur, onderwijs en armoedebestrijding, dan worden de investeringen meer dan terugverdiend met positieve externaliteiten. Dan is iedereen beter af. Toch valt er nog een wereld te winnen bij het innen van belastingen, vooral door arbeid meer te ontzien. Let wel: niet iedereen zou profiteren van zo’n revolutie. Veel bedrijven zullen hun verdienmodel moeten aanpassen. Sommige zullen kopje-onder gaan. Eigenlijk weten we niet wat er precies zou gebeuren – het is immers nog nooit eerder geprobeerd. De Nederlander Eckart Wintzen, een excentrieke ondernemer die al in de jaren negentig voor een belastingrevolutie pleitte, was er niettemin van overtuigd dat de essentie overeind zou blijven. Dat wil zeggen: meer vakmanschap, meer dienstverlening en meer zuinigheid. ‘Niet uit ideële overwegingen, maar puur uit fiscale overwegingen,’ voegde hij er grijnzend aan toe. ‘Dat zijn dingen die de ondernemer begrijpt.’44 Twintig jaar later is ons belastingstelsel nog altijd in handen van technocraten, die slechts de korte termijn in de gaten houden. Niet dat we terug kunnen, of willen, naar de tijd van Peter de Grote, toen een alleenheerser kon bepalen hoe zijn land zou worden klaargestoomd voor de volgende eeuw. Maar aan het begin van de eenentwintigste eeuw is er weinig méér debat over de toekomst van ons belastingstelsel dan in de zomer van het jaar 1698. Met alleen de schaar van de tsaar komen we er niet. Er is veel meer nodig dan een boete hier en een subsidie daar. Stel dat we de belasting op arbeid flink verlagen, terwijl we de belastingen op grondstoffen, vervuiling, olie, grond, consumptie en vermogen verhogen. Ik ben 149

geen econoom, dus pin me niet vast op de details. Maar je hoeft ook geen rekenmeester te zijn om één ding zeker te weten: de natuurwetten van het samenleven moeten op de schop – radicaal. Als het nu over belastingen gaat, dan gaat het te veel over procenten en te weinig over ideeën. In zijn laatste grote interview, in 1992, maakte Henk Hofstra zich er nog boos over dat bijna geen enkele politicus nog nadenkt over hoe de ideale samenleving eruitziet. ‘Een heleboel productie in onze welvaartsmaatschappij bevordert ons geluk helemaal niet, noch onze gezondheid, noch ons welzijn,’ brieste hij.45 De Friese belastingman benadrukte het belang van een stevige dosis realisme – en van een sluitende begroting. Door historici wordt hij gezien als een van de zuinigste ministers die Nederland ooit heeft gehad. Toch vond Hofstra dat politiek over meer, veel meer, zou moeten gaan dan alleen over de omvang van het begrotingstekort. ‘Je kunt wel bezieling geven met een concreet toekomstbeeld, maar niet met verhalen over de betalingsbalans en dergelijke technische aangelegenheden,’ zei hij in 1953. ‘Men moet een beeld van de toekomst hebben, dat radicaal anders is dan nu.’46

150

Het bbp meet alles, behalve wat het leven de moeite waard maakt. Robert F. Kennedy (1925-1968)

8 Nieuwe cijfers voor een nieuwe tijd

Het begon rond kwart voor drie ’s middags. Op tien kilometer diepte beefde de aarde zoals ze al anderhalve eeuw niet meer had gebeefd. Honderd kilometer verderop sloegen de seismografen op tilt: een kracht van 9 op de schaal van Richter. Minder dan een halfuur later raasden de eerste golven over Japan. Ze bereikten hoogten van tien, vijftien, soms wel twintig meter. In een paar uur tijd werd maar liefst 400 vierkante kilometer land bedolven onder water, modder en gruis. Bijna 20.000 mensen kwamen om in het natuurgeweld. ‘japanse economie in vrije val,’ kopte de Britse krant The Guardian kort na de ramp.1 Een paar maanden later becijferde de Wereldbank de schade op 235 miljard dollar, een bedrag zo groot als het bbp van Griekenland. De zeebeving van Sendai, op 11 maart 2011, ging de geschiedenis in als de duurste ramp ooit. En toch is dat niet het hele verhaal. Al op de dag van de ramp voorspelde de Amerikaanse econoom Larry Summers dat de Japanse economie er, ironisch genoeg, van zou opknappen. Natuurlijk, op korte termijn zou de productie inzakken. Maar na een paar maanden zou de wederopbouw leiden tot meer vraag, werkgelegenheid en consumptie. Larry Summers kreeg gelijk. Na een kleine krimp in 2011 groeide Japan in 2012 met 2 procent. Een jaar later ging het nog beter. Japan was onderhevig aan een oude economische wet: rampen zijn zo gek nog niet, voor het bbp althans. Zo kwam de Verenigde Staten pas echt uit de crisisjaren van de jaren dertig toen de grootste ramp van de vorige eeuw aanving: de Tweede Wereldoorlog. 153

Of neem de Nederlandse watersnoodramp van 1953, toen bijna tweeduizend mensen verdronken. Het betekende een geweldige impuls voor de economie. Aan het begin van de jaren vijftig zat de Nederlandse industrie nog in het slop, maar nadat grote delen van Zeeland waren overspoeld, steeg de groei van 2 naar 8 procent per jaar. ‘We trokken ons aan de eigen haren uit de overstroomde Zeeuwse klei,’ merkt een historicus op.2

Wat gezien wordt Moeten we dan niet dagelijks een dijk doorsteken? Een wijk in puin schieten? Een fabriek opblazen? Hartstikke goed voor de werkgelegenheid. Geweldig voor de economie. Toch zou de filosoof Frédéric Bastiat het er niet mee eens zijn geweest. In 1850 schreef hij een essay met de titel Ce qu’on voit et ce qu’on ne voit pas, oftewel: ‘Wat je ziet en wat je niet ziet.’3 Op het eerste gezicht lijkt het een prima idee om een ruitje in te trappen. ‘Stel dat het zes franc kost om de schade te repareren,’ redeneerde Bastiat. ‘En stel dat het de handel bevordert met zes franc – ik geef het toe; ik heb er geen woord tegenin te brengen, je redeneert correct. De glazenmaker komt, doet zijn werk, ontvangt zes franc, wrijft in zijn handen...’ Ce qu’on voit. Maar die theorie houdt geen rekening met wat we niet zien, realiseerde Bastiat zich. Stel dat de minister van Justitie rapporteert: ‘Dames en heren, er is 15 procent extra activiteit op straat geregistreerd.’ Dan zou je toch willen weten waar het over gaat. Wildplassen of buurtbarbecues? Kermisacts of straatovervallen? Wat is de aard van al die activiteiten? Dat is nu precies wat onze heilige maatstaf van de vooruitgang, het bbp, niet meet. Ce qu’on ne voit pas.

154

Wat niet gezien wordt Want wat is het eigenlijk? Simpel: het bbp is de optelsom van alle goederen en diensten die in een land worden geproduceerd, gecorrigeerd voor seizoenverschillen, inflatie en soms ook koopkracht. Dan zie je een boel over het hoofd, zou Bastiat zeggen. Vrijwilligerswerk, schone lucht, het gratis plakje worst bij de slager – het bbp wordt er niet groter van. Als een zakenvrouw met haar schoonmaker trouwt, krimpt het bbp – haar vent doet zijn werk voortaan als huisman. Of neem Wikipedia, waar mensen niet in geld, maar in tijd voor betalen. Het heeft de oude Encyclopedia Britannica weggevaagd, met alle gevolgen voor het bbp. Sommige landen nemen wel een schatting mee van hun schaduweconomie. Zo groeide het Griekse bbp in 2006 ineens met 25 procent, toen statistici de zwarte markt hadden ontdekt. Het stelde het land in staat om nog een paar flinke leningen af te sluiten, net voor de eurocrisis uitbrak. Italië rekende de zwarte markt al langer mee, sinds 1987, toen de economie in één klap met 20 procent groeide. ‘Een golf van euforie kwam over de Italianen nadat economen hun statistieken hadden herzien,’ schreef The New York Times, ‘waarmee voor het eerst de grote ondergrondse economie van belastingontwijkers en illegale arbeiders werd meegeteld.’4 En dan is er nog alle arbeid die zelfs niet binnen de zwarte economie valt: vrijwilligerswerk, opvoeding, koken – opgeteld is dat meer dan de helft van al ons werk. We kunnen het uitbesteden aan een schoonmaker of oppas, en dan zou het bijdragen aan het bbp, maar veel ervan doen we zelf. De economie zou anderhalf tot twee keer zo groot zijn als we al het onbetaalde werk meerekenden.5 ‘Over het algemeen hebben officiële statistiekbureaus hier nooit moeite voor gedaan,’ schrijft de econome Diane Coyle. ‘Misschien omdat onbetaald werk vooral werd uitgevoerd door vrouwen.’6 In dat kader: alleen de Denen hebben ooit een poging gedaan om de waarde van borstvoeding op te nemen in het bbp. En dat is geen 155

klein bier: in de VS wordt de potentiele bijdrage van borstmelk op maar liefst 110 miljard dollar per jaar geschat.7 Dat is evenveel als het militaire budget van China.8 Ondertussen wordt ook de groei van onze kennis slecht meegerekend in het bbp. Computers, camera’s en telefoons zijn slimmer, sneller en mooier dan ooit. Maar ook goedkoper - en dus telt het nauwelijks mee.9 Dertig jaar geleden kostte een gigabyte dataopslag nog 300.000 dollar, nu minder dan 10 cent.10 Het zal het bbp worst wezen. De ontwikkeling van gratis producten kan de economie zelfs doen krimpen (denk aan de beldienst Skype, die telefoonbedrijven een fortuin heeft gekost). Iemand met een mobieltje in Afrika heeft anno 2014 toegang tot meer informatie dan president Clinton in de jaren negentig. Toch maakt de informatiesector nog een even groot deel uit van de economie als 25 jaar geleden, toen het internet er nog niet was.11 Het bbp is niet alleen blind voor veel goede dingen, het rekent ook ellende mee alsof het de wereld verbetert. Files, drugsmisbruik, vreemdgaan – het zijn goudmijntjes voor tankstations, afkickklinieken en echtscheidingsadvocaten. De grootste held van het bbp is een gokverslaafde kankerpatiënt die net is beroofd, door een dure scheiding gaat, zich ieder dag volpropt met Ritalin en Prozac en volledig op hol slaat tijdens de Drie Dwaze Dagen. Milieuvervuiling draagt zelfs dubbel bij: als de troep wordt achtergelaten en het weer moet worden opgeruimd. Een eeuwenoude boom telt pas mee als je hem omhakt, in stukjes zaagt en verkoopt.12 Zo is het land met het grootste bbp per hoofd van de bevolking, de Verenigde Staten, topscorer als het om sociale ellende gaat. Geestesziektes, obesitas, vervuiling en misdaad: het bbp vindt het allemaal prachtig. ‘Volgens het bbp zijn de gezinnen die daadwerkelijk als gezinnen functioneren de slechtste gezinnen,’ merkt de schrijver Jonathan Rowe op.13 ‘Zij koken hun eigen maaltijden, maken een wandelingetje na het eten en praten met elkaar in plaats van dat ze hun kinderen overgeven aan de commercie.’

156

Het bbp is ook blind voor ongelijkheid, die in de meeste rijke landen groeit, en blind voor schulden, wat leven op de pof wel heel verleidelijk maakt. In het laatste kwartaal van 2008, toen het mondiale financiële systeem bijna implodeerde, groeiden de Britse banken sneller dan ooit. Volgens het bbp waren ze op het hoogtepunt van de crisis goed voor 9 procent van de Engelse economie – bijna evenveel als de hele maaksector. En dat terwijl in de jaren vijftig hun bijdrage nog vrijwel nihil was. Statistici hadden begin jaren zeventig besloten om de ‘productiviteit’ van banken te meten in termen van de hoeveelheid risico die ze nemen. Hoe meer risico, hoe groter de bijdrage aan het bbp.14 Niet zo gek dus, dat banken steeds meer zijn gaan lenen, daarbij aangemoedigd door politici die ervan overtuigd waren geraakt dat de financiële sector evenveel bijdraagt als de hele maaksector. ‘Als het bankwezen van het bbp was afgetrokken in plaats van erbij opgeteld,’ schreef The Financial Times onlangs nog, ‘dan zou de financiële crisis misschien nooit hebben plaatsgevonden.’15 De groei van het bankwezen

Het gaat hier om leningen aan huishoudens en bedrijven buiten de financiële sector. ‘Europa’ is een gemiddelde van Denemarken, Duitsland, Spanje, Frankrijk, Nederland, Italië, Zweden en Engeland. Bron: Schularick en Taylor (2012)

157

De ceo die roekeloos hypotheken en derivaten verpatst om miljoenen aan bonussen op te strijken, draagt nu meer bij aan het bbp dan een klas vol geschiedenisleraren of een fabriek vol automonteurs. We leven in een wereld waarin het de regel lijkt dat hoe belangrijker je werk is (schoonmaken, verplegen, lesgeven), hoe minder je bijdraagt aan het bbp. Nobelprijswinnaar James Tobin schreef het al in 1984: ‘We stoppen steeds meer van onze rijkdom, inclusief de crème de la crème van onze jeugd, in financiële activiteiten die ver verwijderd staan van de productie van goederen en diensten.’ Het zijn activiteiten die ‘hoge private opbrengsten genereren’, maar ‘niet in verhouding staan tot hun sociale productiviteit’.16

Elke tijd zijn eigen cijfers Begrijp me niet verkeerd. In veel landen gaan economische groei, welzijn en gezondheid nog hand in hand – daar zijn nog magen te vullen en huizen te bouwen. Het is het voorrecht van de rijken om te denken dat geld niet zo belangrijk is. Voor de meeste wereldbewoners is er weinig van groter belang. ‘Er is maar één klasse die nog meer aan geld denkt dan de rijken,’ schreef Oscar Wilde al. ‘En dat zijn de armen.’17 Maar wij behoren tot de eerste categorie. De inwoners van Luilekkerland zijn aan het einde van een lange, historische reis gekomen: de economische groei, als motor van vooruitgang, is opgebrand. Al dertig jaar levert groei nauwelijks extra welzijn op. Soms doet het er zelfs aan af. Wij zijn de eerste generatie die andere manieren, en andere cijfers, moet zoeken om de kwaliteit van ons leven te verbeteren. Het bbp is een van de grootste mythes van onze tijd. Waar politici ook over ruziën, over één ding zijn ze het eens: het bbp moet groeien. Groei is goed. Het is goed voor de werkgelegenheid, goed voor de koopkracht en goed voor de overheid, die dan nog meer uit kan geven.

158

De moderne journalistiek is bijna ondenkbaar zonder het bbp. Om de zoveel tijd publiceren de statistici ons groeicijfer: het ultieme rapport voor iedere regering. Een bbp dat krimpt betekent recessie, een bbp dat blijft krimpen mondt uit in depressie, of erger nog: crisis. Eigenlijk biedt het alles wat journalisten willen: een hard cijfer, regelmaat, de mogelijkheid experts aan het woord te laten. En het belangrijkste: het bbp biedt een moraal. Hoe presteert de regering? Hoe gaat het met ons land? Wordt het leven er nog een beetje beter op? Wees gerust, er zijn weer nieuwe cijfers. Het bbp geeft het antwoord. En dan te bedenken dat het tachtig jaar geleden nog niet eens bestond. Natuurlijk, de fascinatie voor het meten van rijkdom is oud. Die gaat terug tot de pruikentijd. De economen van toen, de zogenoemde ‘fysiocraten’, geloofden dat al het goede van het land kwam. En dus hielden ze zich vooral bezig met de opbrengst van de oogst. De Engelsman William Petty presenteerde in 1665 als eerste een schatting van wat hij het ‘nationale inkomen’ noemde. Hij wilde weten hoeveel belasting Engeland maximaal zou kunnen opbrengen – en hoelang de oorlog met Holland nog betaalbaar was. In tegenstelling tot de fysiocraten dacht Petty dat ware rijkdom niet van het land, maar van de lonen kwam. Hij vond dan ook dat die zwaarder belast moesten worden (niet toevallig was Petty zelf een rijke landeigenaar). Een andere schatting kwam van de Britse politicus Charles Davenant, die al in de titel van zijn artikel uit 1695 duidelijk maakte waar het hem om ging: ‘De manieren en middelen om voor de oorlog te betalen.’ Dit soort berekeningen gaven Engeland een flink voordeel in de strijd tegen Frankrijk. Pas aan het einde van de achttiende eeuw kreeg ook de Franse koning toegang tot fatsoenlijke economische statistiek (het woord ‘statistiek’ komt niet toevallig van het woord ‘staat’). In 1781 gaf de minister van Financiën Jacques Necker zijn ‘Compte rendu au roi’, ‘financiële samenvatting voor de koning’, aan Lodewijk xvi, die toen al bijna failliet was. Het document stelde de koning in staat nog een paar nieuwe leningen af te sluiten, maar het was te laat om de revolutie van 1789 te voorkomen. 159

De betekenis van het woord ‘nationaal inkomen’ heeft nooit vastgestaan. Ze hangt altijd van de laatste intellectuele mode af, en van de behoeften van het moment. Iedere tijd heeft zijn eigen eigenaardige ideeën over wat een land echt rijk maakt. Neem Adam Smith, de vader van de moderne economie, die geloofde dat niet alleen de landbouw, maar ook de maakindustrie bijdroeg aan de welvaart van een land. De hele diensteneconomie – van entertainers tot masseurs en van advocaten tot consultants (ongeveer twee derde van de moderne economie dus) - vond Smith nog ‘van geen enkele waarde’.18 Maar terwijl de geldstromen verschoven van boerderij naar fabriek en van lopende band naar kantoor, veranderden de cijfers mee. Alfred Marshall (1842-1924) was de eerste econoom die vond dat het niet om de aard, maar om de prijs van een product gaat. Films met Jan Smit in de hoofdrol, Lidl-bier of een avondje Veldhuis en Kemper kunnen volgens de theorie van Marshall allemaal bijdragen aan de welvaart van een land. Als er maar een prijskaartje aan hangt. Toch stond Herbert Hoover, president van de Verenigde Staten, tachtig jaar geleden nog voor een onmogelijke opgave. Hij moest de Grote Depressie bestrijden met behulp van een ratjetoe aan cijfers: de beurskoersen, de prijs van ijzer en het volume van het vrachtwagenvervoer. Zijn belangrijkste cijfer was de ‘hoogovenindex’ – een rommelig ding dat aan moest geven hoe groot de productie van de staalindustrie was. Als je president Hoover had gevraagd hoe het met ‘de economie’ ging, dan zou hij je vreemd hebben aangekeken. Niet alleen omdat hij de cijfers miste, maar ook omdat hij geen idee had wat wij nu met ‘economie’ bedoelen. ‘Economie’ is geen ding, het is een idee. En dus moest het worden uitgevonden. In 1931 riep het Amerikaanse Congres de belangrijkste statistici van het land bijeen. Ze bleken niet eens de meest basale vragen over de toestand van het land te kunnen beantwoorden. De laatste betrouwbare cijfers dateerden van 1929. Dat er iets grondig mis was, daar waren de meeste wetenschappers het wel over eens. Er verschenen steeds meer daklozen op straat en aan de lopende band gingen er 160

bedrijven failliet. Maar hoe groot het probleem werkelijk was? Niemand die het wist. President Hoover had een paar maanden eerder nog wat ambtenaren van het ministerie van Handel erop uitgestuurd om het land door te trekken en rapporten te schrijven. Zij kwamen terug met voornamelijk anekdotisch bewijsmateriaal dat onderschreef wat Hoover toch al dacht: het economisch herstel kon ieder moment beginnen. Maar het Congres was niet gerustgesteld. In 1932 zette het een briljante Russische professor aan het werk. De jonge Simon Kuznets moest een antwoord geven op een simpele vraag: hoeveel spullen kunnen we produceren? In de jaren die volgden legde Kuznets het fundament voor wat later het bbp werd. Zijn eerste berekeningen veroorzaakten een golf van opwinding. Het rapport dat hij aan het Congres presenteerde werd – met een bijdrage aan het bbp van 20 cent per stuk – een nationale bestseller. Al snel kon je de radio niet aanzetten of iemand had het over het ‘nationale inkomen’ of ‘de economie’. Het belang van het bbp valt moeilijk te overschatten. Volgens sommige historici was de uitvinding van de economie nog belangrijker dan de uitvinding van de atoombom. Het bbp bleek een geweldige maatstaf voor de kracht van een land in oorlog. ‘Alleen zij die een persoonlijk aandeel hadden in de mobilisatie voor de Eerste Wereldoorlog zullen zich realiseren hoezeer de schattingen van het nationale inkomen hielpen bij de krachtinspanning van de Tweede Wereldoorlog,’ schreef Wesley C. Mitchell, directeur van het Amerikaanse Bureau voor Economisch Onderzoek, kort na de oorlog.19 Cijfers kunnen het verschil maken tussen leven en dood. In zijn essay ‘Hoe de oorlog te bekostigen’ uit 1940 beklaagde Keynes zich nog over de gebrekkige Britse statistieken. Ook Hitler miste de cijfers om de Duitse economie helemaal op stoom te krijgen. Pas in 1944, toen de Russen oprukten in het oosten en de geallieerden landden in het westen, bereikte de Duitse economie zijn hoogste productiekracht.20

161

Het Amerikaanse bbp had toen al gezegevierd. Kuznets kreeg er in 1971 de Nobelprijs voor.

De ultieme maatstaf Vanuit de ruïnes van depressie en oorlog rees het bbp op als de ultieme maatstaf van de vooruitgang. De glazen bol van de natie, het cijfer dat afrekende met alle andere cijfers. En dit keer niet om een oorlog te winnen, maar om de consumptiemaatschappij te grondvesten. ‘Zoals een satelliet in de ruimte het weer van een heel continent kan laten zien, zo geeft het bbp een beeld van de totale staat van de economie,’ schreef de econoom Paul Samuelson in het handboek Economics (het best verkochte economische leerboek ooit). ‘Zonder het bbp zouden beleidsmakers dobberen in een zee van ongeorganiseerde data,’ vervolgde hij. ‘Het bbp is als een baken dat helpt de economie naar de belangrijkste economische doelen te leiden.’21 Aan het begin van de twintigste eeuw had de Amerikaanse overheid maar één econoom in dienst. Dat was een ‘economisch ornitholoog’ – iemand die vogels bestudeerde. Maar nog geen veertig jaar later had het Nationale Bureau van Economisch Onderzoek wel vijfduizend ‘economen’ op de loonlijst staan, waaronder Simon Kuznets en Milton Friedman. Zij zouden twee van de invloedrijkste denkers van de twintigste eeuw worden.22 Over de hele wereld gingen economen een dominante rol spelen in de politiek. Meestal werden ze opgeleid in het land waar het bbp was geboren: de Verenigde Staten. Daar werd een nieuwe, wetenschappelijke vorm van economie beoefend, met modellen, sommen en cijfers. Heel veel cijfers. Het was een totaal andere vorm van economie dan denkers als John Maynard Keynes en Friedrich Hayek hadden geleerd toen zij jong waren. Wie het rond 1900 over ‘de economie’ had, bedoelde meestal gewoon ‘de samenleving’. Maar in de jaren vijftig kwam er een nieuwe generatie van technocraten die zei te weten hoe je ‘de eco-

162

De opmars van het bnp en bbp In Engelse boeken van 1930 tot en met 2008

Aanvankelijk werd het bruto nationaal product (bnp) als maatstaf gebruikt. Pas in de loop van de jaren zeventig werd dat het bbp. Het bnp telt alle economische activiteit van een land (ook die in het buitenland); het bbp telt alle activiteiten binnen een land (ook die van buitenlandse ondernemingen). Voor een land als de VS is er hoogstens een paar procent verschil tussen het bbp en het bnp. Maar in een belastingparadijs ligt dat anders. Neem Ierland: in 1980 waren het bbp en bnp hier nog ongeveer hetzelfde, maar in 2009 was het bnp een vijfde kleiner dan het bbp. De verklaring: in het bbp worden nu miljarden aan buitenlandse geldstromen opgenomen. Bron: Google Ngram

nomie’ kon laten ‘groeien’. Dat was een doelstelling die ze zelf hadden uitgevonden. Vóór de uitvinding van het bbp werden economen nauwelijks door journalisten geciteerd. Maar na de oorlog waren ze niet meer weg te slaan uit de krantenkolommen. Zij konden wat niemand anders kon: de werkelijkheid beheersen, de toekomst voorspellen. De economie werd steeds meer als een machine gezien, met hendels waaraan poli-

163

tici konden trekken om de ‘groei’ te bevorderen. De uitvinder en econoom Bill Phillips bouwde in 1949 zelfs een echte machine van plastic tanks en pijpen, die de economie moest voorstellen. Er stroomde water doorheen, waarmee Philips de inkomstenstroom van de overheid wilde simuleren. ‘Het eerste wat je doet in de jaren vijftig of zestig als je een nieuw land bent,’ schrijft een historicus, ‘is een nationale vliegmaatschappij oprichten, een nationaal leger in het leven roepen en je bbp berekenen.’23 Dat laatste werd steeds ingewikkelder. De eerste handleiding van de Verenigde Naties voor het berekenen van het eigen bbp werd in 1953 gepubliceerd en besloeg minder dan vijftig pagina’s. De laatste versie, uit 2008, is 722 pagina’s lang. Hoewel het cijfer alomtegenwoordig is in de media, zijn er maar weinig mensen die begrijpen hoe het bbp wordt geconstrueerd. Ook veel professionele economen hebben geen idee.24 Om het bbp te berekenen worden talloze bestanden aan elkaar gekoppeld en honderden door en door subjectieve keuzes gemaakt over wat wel en wat niet meetelt. Toch wordt het bbp steeds weer als een product van harde wetenschap gepresenteerd, waarbij een procentje meer of minder het verschil tussen een herverkiezing of een politieke nederlaag kan betekenen. Maar die schijnbare precisie is een illusie. Het bbp is geen ding dat erop wacht ‘gemeten’ te worden. Wie het bbp meet, meet een idee. Een groot idee – dat moet worden gezegd. Niemand kan ontkennen dat het bbp geweldig was tijdens de oorlog. Toen de vijand voor de poort stond, draaide alles om productie: zo veel mogelijk tanks, vliegtuigen, bommen en granaten. In oorlogstijd is het prima om van de toekomst te lenen. In oorlogstijd is het verstandig om het milieu te vervuilen en schulden te maken. In oorlogstijd is het een goed idee om je gezin te verwaarlozen, kinderen achter de lopende band te zetten, je vrije tijd op te offeren en alles wat het leven de moeite waard maakt te vergeten. En het bbp helpt daar als niets anders bij.

164

Alternatieven Maar het punt is: de oorlog is voorbij. Onze maatstaf van vooruitgang is bedacht voor een andere tijd, met andere problemen. Onze statistiek omvat de vorm van onze economie niet meer. En dat is geen kleinigheidje. Iedere tijd heeft zijn eigen cijfers nodig. In de achttiende eeuw ging het nog om de omvang van de oogst. In de negentiende eeuw was het de lengte van het spoor, het aantal fabrieken en de kolenexport. In de twintigste eeuw ging het om de industriële massaproductie, met de natiestaat als belangrijkste eenheid. Maar nu valt onze welvaart niet meer in simpele dollars of euro’s te vatten. Van zorg tot onderwijs, van de journalistiek tot de financiële sector – nog altijd zijn we op ‘efficiency’ en ‘rendement’ gefixeerd, alsof de samenleving één grote lopende band is. Maar juist in een diensteneconomie werken simpele, kwantitatieve targets niet meer. ‘Het bbp meet alles, behalve wat het leven de moeite waard maakt,’ zei Robert Kennedy ooit.25 We zijn toe aan nieuwe cijfers. Al in 1972 opperde de Vierde Drakenkoning van Bhutan om voortaan het ‘bruto nationaal geluk’ te meten. Het bbp hield volgens hem geen rekening met cruciale culturele aspecten (‘Kent u de traditionele dansen?’). Toch lijkt het becijferen van geluk even kortzichtig en arbitrair als het bbp. Je kunt immers ook gelukkig zijn als je onder de drugs zit – ce qu’on ne voit pas. En horen tegenslag, rouw en verdriet niet ook bij een goed leven? ‘Liever een ongelukkige Socrates dan een gelukkig zwijn,’ schreef de filosoof John Stuart Mill eens. Sterker nog: zonder een fikse dosis chagrijn, frustratie en onbehagen komen we niet eens vooruit. In Luilekkerland wordt iedereen geacht gelukkig te zijn, maar dat leidt vooral tot apathie. Als vrouwen nooit in opstand waren gekomen, dan hadden ze ook nooit het stemrecht verworven. Als Afro-Amerikanen nooit in opstand waren gekomen, dan leefden ze nog steeds in slavernij. Als we ons onbehagen willen sussen met een fixatie op het bruto nationaal geluk, dan bete-

165

kent dat het einde van de vooruitgang. ‘Onbehagen is de eerste stap in de vooruitgang van een mens of een natie,’ schreef Oscar Wilde. Twee andere opties dan: de Genuine Progress Indicator (gpi) of de Index of Sustainable Economic Welfare (isew), die ook vervuiling, misdaad, ongelijkheid en vrijwilligerswerk meerekenen. In WestEuropa groeide de gpi veel minder snel dan het bbp; in de vs is de gpi er sinds de jaren zeventig zelfs op achteruitgegaan. Of neem de Happy Planet Index, die de ecologische voetafdruk meeneemt. In dit ranglijstje staan de meest rijke landen in de middenmoot en bungelt de vs ergens onderaan. Maar toch, ook over deze cijfers ben ik sceptisch. Bhutan doet het geweldig in zijn eigen index, die de dictatuur van de Drakenkoning en de etnische zuivering van de Lhotshampa niet meerekent. Het communistische Oost-Duitsland had een ‘bruto sociaal product’ dat jaar na jaar bleef stijgen ondanks de immense sociale, ecologische en economische schade die werd aangericht. En bedenk dat de gpi en isew wel de negatieve aspecten van het bbp corrigeren, maar de enorme technologische vooruitgang van de afgelopen decennia straal negeren. Beide maatstaven laten zien dat het niet zo best gaat met de wereld. Maar dat is ook de bedoeling – dat is precies de manier waarop ze geconstrueerd zijn. Steeds blijkt dat simpele ranglijstjes meer verhullen dan ze laten zien. Misschien is het een goede zaak als een land hoog scoort op de Human Development Index van de Verenigde Naties of de Better Life Index van de oeso. Maar niet zolang we niet weten wat er gemeten wordt. Eén ding is zeker: terwijl we rijker worden, wordt het moeilijker onze rijkdom te meten. Het is de paradox van dit informatietijdperk: we geven steeds meer geld uit aan activiteiten waarvan de kwaliteit niet of nauwelijks in cijfers te vatten is.

166

Waarom de overheid blijft groeien Het heeft alles met Mozart te maken. Toen de beste man in 1782 zijn veertiende strijkkwartet in g-majeur (kv 387) componeerde, waren er vier mensen nodig om het uit te voeren. En nu, 250 jaar later, zijn het er nog steeds vier.26 Wie de productiviteit van zijn viool wil opvoeren, kan hoogstens ieder jaar iets sneller gaan spelen. Of anders gezegd: sommige zaken, zoals muziek, zijn niet zomaar efficiënter te maken. Terwijl we een koffiezetapparaat steeds sneller en goedkoper kunnen produceren kun je een ober hoogstens harder laten rennen. Sinds Mozart is dit dilemma alleen maar groter geworden. Want hoewel de productiviteit van een strijkkwartet nog even hoog is als in 1782, zijn de lonen voor muzikanten toch enorm gestegen. Dat moest wel: niemand zou nog aan het conservatorium beginnen als hij hetzelfde loon zou krijgen als twee eeuwen terug. Concerten zijn dan ook een stuk duurder geworden ten opzichte van andere producten. Zo is het ook niet meer dan logisch dat we, in de race met de machine, steeds meer zijn gaan uitgeven aan arbeidsintensieve diensten als kunst, zorg, onderwijs en veiligheid. Juist landen als Denemarken, Zweden en Finland – landen die hoog scoren op de welzijnsranglijstjes – hebben een grote publieke sector. De overheid betaalt hier voor veel van de diensten waarvan de productiviteit moeilijk kan stijgen. In tegenstelling tot de productie van een koelkast of een auto kan een geschiedenisles of een ziekenhuisbezoek niet zomaar ‘efficiënter’ worden gemaakt.27 En dus slokt de overheid een steeds groter deel van de economische koek op. Het is een fenomeen dat al in de jaren zestig van de vorige eeuw werd ontdekt door William Baumol, een Amerikaanse econoom. Inmiddels spreken we van ‘de ziekte van Baumol’. Dat wil zeggen: de prijzen binnen arbeidsintensieve sectoren als zorg en onderwijs stijgen een stuk sneller dan de prijzen in die sectoren waar machines het meeste werk doen, en dus veel meer geautomatiseerd kan worden. Maar wacht even. 167

Misschien kunnen we beter van een zegen spreken, in plaats van een ziekte. Want naarmate fabrieken en computers sneller en efficiënter worden, kunnen we het ons permitteren onze zorg en ons onderwijs steeds minder efficiënt in te richten. Dat wil zeggen: om onze zieken en ouderen meer aandacht te geven en ons onderwijs kleinschaliger te organiseren. Mooi toch? De grootste bedreiging voor dit toekomstbeeld is, aldus Baumol, ‘de illusie dat de samenleving er niet voor kan betalen’. Het is een hardnekkige illusie. Wie geobsedeerd is door efficiëntie en productiviteit, zal het altijd moeilijk vinden om onderwijs en zorg op waarde te schatten. Veel politici, en belastingbetalers, zien daarin slechts kostenposten. Ze realiseren zich niet dat een rijk land per definitie steeds méér zou moeten besteden aan dokters, onderwijzers, politieagenten en schoonmakers. Ze beschouwen die stijging niet als een zegen, maar als een ziekte. Toch kunnen we er, in de race met de machine, op rekenen dat zorg en onderwijs nog duurder worden, tenzij we onze scholen en ziekenhuizen ook als fabrieken willen runnen. Producten als koelkasten en auto’s worden daarentegen juist te goedkoop. Denk aan de les van Arthur Pigou: wie alleen naar de prijs van een product kijkt, rekent lang niet alle kosten mee. Zo schat een Britse denktank dat een reclameman zeven pond aan waarde vernietigt (in termen van stress, overconsumptie, vervuiling en schulden) voor iedere pond die hij verdient. Voor hetzelfde geld creëert een vuilnisman twaalf pond aan waarde (in termen van gezondheid en duurzaamheid).28 Juist de overheid levert veel diensten met verborgen baten, terwijl de private sector vol zit met verborgen kosten. ‘We kunnen het ons veroorloven om voor de diensten te betalen die we nodig hebben – met name zorg en onderwijs,’ schrijft Baumol. ‘Maar waar we wellicht niet voor kunnen betalen zijn de gevolgen van de dalende kosten.’ Je kunt zeggen: ach, externaliteiten kun je niet zomaar becijferen, die berekeningen zitten vol met subjectieve aannames. Maar dat is het punt ook. ‘Waarde’ en ‘productiviteit’ zijn niet zomaar in objec168

tieve cijfers te vatten, ook al doen we net alsof. ‘We delen veel diploma’s uit, dus we geven goed onderwijs’ – ‘onze dokters zijn doelmatig en efficiënt, dus we leveren goede zorg’ – ‘we publiceren veel, dus we zijn een excellente universiteit’ – ‘we hebben hoge kijkcijfers, dus we maken geweldige televisie’ – ‘de economie groeit, dus het gaat goed met ons land.’ De targets van onze prestatiesamenleving zijn vaak even absurd als de vijfjarenplannen van de vroegere Sovjet-Unie. Als politiek wordt uitbesteed aan productiecijfers, dan verwordt het goede leven tot een spreadsheet. ‘Productiviteit is iets voor robots,’ merkt de schrijver Kevin Kelly op. ‘Mensen excelleren in het verspillen van tijd, het experimenteren, spelen, creëren en ontdekken.’29 Maar sturen op getallen is het enige wat rest in een land dat niet weet waar het naartoe wil. Het is het enige wat rest in een land zonder utopie.

Een dashboard van vooruitgang ‘Leugens, grove leugens en statistiek,’ schamperde een Britse premier eens. Toch wil ik vasthouden aan dat oude principe van de verlichting: we moeten onze beslissingen maken op basis van zo betrouwbaar mogelijke informatie en cijfers. Het bbp kwam tot stand in een periode van diepe crisis en gaf een antwoord op de grote uitdagingen van de jaren dertig. Zo zal ook onze crisis, die van werkloosheid, depressie en klimaatverandering, aanleiding moeten zijn om naar nieuwe cijfers te zoeken. We hebben een dashboard nodig met allerlei indicatoren die meten wat het leven de moeite waard maakt: geld en groei, natuurlijk, maar ook vrijwilligerswerk, werkgelegenheid, kennis en solidariteit. Vooral het meten van tijd – hét schaarse goed van deze eeuw – is cruciaal. ‘Zo’n dashboard kan nooit objectief zijn,’ klinkt het dan. En zo is het. Neutrale cijfers bestaan niet. Achter iedere statistiek zitten aannames en oordelen. En belangrijker nog: cijfers sturen ons handelen. Dat geldt voor het bbp, maar evengoed voor de Human Development 169

of Happy Planet Index. We hebben nieuwe cijfers nodig – juist omdat we anders moeten gaan handelen. Tachtig jaar geleden waarschuwde Simon Kuznets er nog voor. ‘De welvaart van een natie kan nauwelijks worden begrepen aan de hand van een meting van het nationaal inkomen,’ schreef hij aan het Amerikaanse Congres. ‘Zulke metingen zijn onderhevig aan illusies en misbruik, omdat ze over dingen gaan die centraal staan in de conflicten tussen sociale groepen, waarbij de effectiviteit van een argument afhankelijk is van oversimplificatie.’30 De uitvinder van het bbp pleitte ervoor om de uitgaven voor het leger, de reclame en de financiële industrie niet mee te rekenen.31 Maar hij trok aan het kortste eind. Na de oorlog begon Kuznets zich steeds meer zorgen te maken over het monster dat hij had geschapen. ‘We moeten onderscheid maken tussen de kwantiteit en de kwaliteit van de groei,’ schreef hij in 1962. ‘Tussen kosten en baten, tussen de korte en de lange termijn. Ieder streven naar “meer groei” zou moeten specificeren wat voor groei, en waarvoor.’32 Nu is het aan ons, inwoners van Luilekkerland, om deze oude vragen opnieuw te stellen. Wat is groei? Wat is vooruitgang? Hoe gaat het echt met ons land? Iedere tijd heeft zijn eigen cijfers nodig. De onze zijn aan vervanging toe.

170

Het overwinnen van armoede is geen kwestie van liefdadigheid, het is een kwestie van rechtvaardigheid. Net als slavernij en apartheid is armoede niet natuurlijk. Het is door mensen veroorzaakt en kan worden overwonnen en uitgeroeid door de daden van mensen. Nelson Mandela (1918-2013)

9 Achter de poorten van Luilekkerland

En dan knaagt het schuldgevoel. Hoe kun je als inwoner van Luilekkerland bezig zijn met je decadente utopieën, van gratis geld tot een vijftienurige werkweek, als honderden miljoenen mensen nog altijd moeten overleven van een dollar per dag? Is het niet de grootste uitdaging van onze tijd om de geneugten van Luilekkerland open te stellen voor iedere aardbewoner? We hebben het geprobeerd. $134,8 miljard per jaar, $11,2 miljard per maand, $4274 per seconde - dat is wat de westerse wereld uitgeeft aan ontwikkelingshulp.1In de afgelopen vijftig jaar was het opgeteld bijna vijf biljoendollar.2 Veel? Nou ja, de oorlogen in Irak en Afghanistan kostten ongeveer evenveel.3 Rijke landen besteden bovendien twee keer zoveel aan het subsidiëren van hun eigen boeren als aan hulp.4 Maar toch: natuurlijk is het veel. Vijf biljoen euro is een astronomisch bedrag. Vraagje: heeft het ook iets geholpen? Nu wordt het pijnlijk. Want eigenlijk is er maar één antwoord: geen idee. Werkelijk geen idee. In de jaren zeventig gaven we relatief het meeste hulp, maar toen ging het verschrikkelijk slecht met Afrika en had nog niemand gehoord van de Aziatische Tijgers. Nu geven we steeds minder, maar gaat het steeds beter. Heeft dat iets met elkaar te maken? Geen idee. Misschien was het wel nog veel slechter gegaan zonder Band Aid en Bono. Misschien ook niet. Volgens een studie van de Wereldbank is 85 procent van alle westerse hulpgelden in de vorige eeuw aan iets anders besteed dan waar het voor bedoeld was. 5 Is het dan allemaal voor niets geweest? 173

Geen idee. Natuurlijk, je hebt van die economische modellen die ervan uit gaan dat mensen rationele wezens zijn. Je hebt van die studies achteraf, die laten zien hoe een school, dorp of land is veranderd nadat het een zak met geld heeft gekregen. Je hebt van diecase studies: vrolijke of droevige anekdotes over hulp die wel of niet heeft geholpen. En dan is er nog de intuïtie. Veel intuïtie. Esther Duflo, een kleine professor met een zwaar Frans accent, vergelijkt het gebruikelijke onderzoek naar ontwikkelingshulp met middeleeuwse aderlatingen.6 Dokters zetten vroeger bloedzuigers op de huid van hun patiënten om de lichamelijke vochten in balans tebrengen.Werd de patiënt beter, dan kon de arts zich op de borst kloppen. Ging de patiënt dood, dan was dat vast de wil van God. Aan de intenties van de dokter lag het meestal niet, maar inmiddels weten we dat aderlaten miljoenen mensen het leven heeft gekost. In 1799 nog, het jaar dat Alessandro Volta de elektrische batterij uitvond, werd er bij president George Washington een paar liter bloed afgetapt in verband met wat keelklachten. Hij stierf twee dagen later. Aderlaten was, kortom, erger dan nutteloos. Maar geldt dat ook voor ontwikkelingshulp? Volgens Esther Duflo speelt er in ieder geval iets vergelijkbaars: het structurele gebrek aan wetenschappelijk bewijs. In 2003 was Duflo een van de oprichters van het Poverty Action Lab aan het Massachusetts Institute of Technology. Inmiddels werken er 150 onderzoekers die al meer dan 500 studies hebben uitgevoerd in 56 landen. Samen hebben ze de ontwikkelingshulp op zijn kop gezet.

Er was eens… een controlegroep Het verhaal begint in Israël, ergens in de zevende eeuw voor Christus. Nebukadnezar, de koning van Babylonië, heeft net Jeruzalem ingenomen. Hij geeft het hoofd van zijn eunuchen (mannen die zijn gecastreerd om hun loyaliteit te garanderen) opdracht een paar Israëlieten 174

van voorname afkomst naar zijn paleis in Babylon te brengen. Een van hen is Daniël, een buitengewoon vroom man. Bij binnenkomst vraagt Daniël aan de oppereunuch of hij zich van ‘de spijzen en de wijn van de tafel van de koning’ mag onthouden. Hij en zijn mannen houden zich namelijk aan hun eigen, religieuze dieet. De eunuch schrikt. ‘Ik ben bang voor mijn heer, de koning,’ antwoordt hij. ‘Hij heeft bepaald wat jullie zullen eten en drinken, en als hij vindt dat jullie er slechter uitzien dan jullie leeftijdsgenoten, zal hij mij daarvoor verantwoordelijk stellen.’ Dan stelt Daniël zijn plannetje voor. ‘Neem de proef op de som en laat uw dienaren tien dagen alleen groente eten en water drinken. Vergelijk ons uiterlijk daarna met dat van de jongemannen die de koninklijke spijzen eten, en beslis dan over uw dienaren op grond van wat u ziet.’ De Babyloniër stemt toe. Na tien dagen zien Daniël en zijn vrienden er ‘gezonder en beter doorvoed’ uit dan de andere jongemannen aan het hof. Vanaf dat moment dient de kamerheer geen koninklijke spijzen en wijn meer op, maar krijgt iedereen ‘alleen nog groente.’Quod erat demonstrandum. Dit is het eerste geschreven verslag van een vergelijkend experiment waarin een hypothese wordt getest en gebruik wordt gemaakt van een controlegroep. Een paar eeuwen later werd het experiment opgenomen in de grootste bestseller aller tijden: de Bijbel (zie Daniël 1, vers 1-16). Toch zou het nog eeuwen duren voordat dergelijk vergelijkend onderzoek de gouden standaard werd binnen de wetenschap. Inmiddels spreken we van eenrandomized controlled trial(rct). In de geneeskunde gaat dat als volgt: met behulp van het lot worden twee groepen met hetzelfde medische probleem samengesteld. De ene groep krijgt het te testen medicijn, de andere een placebo, en een derde niets.7 Wat aderlaten betreft: in 1836 publiceerde de Franse dokter Pierre Louis als eerste over een vergelijkend experiment waarbij hij een deel van zijn patiënten met longontsteking direct een paar liter bloed had afgenomen en een deel daarvan pas later aan de bloedzuigers had onderworpen. Van de eerste groep legde 44 procent het loodje, van 175

de tweede groep slechts 25 procent.8 Dr. Louis had een van de eersteclinical trialsooit uitgevoerd – en het aderlaten was er niet goed vanaf gekomen. Maar nu het bizarre: de eerste rct van ontwikkelingshulp werd pas in 1998 gepubliceerd. Meer dan anderhalve eeuw nadat dr. Louis het aderlaten naar de vuilnisbelt van de geschiedenis had verwezen – pas tóen kwam Michael Kremer, een jonge Amerikaanse professor, op een lumineus idee. Hij begon een onderzoek naar het effect van gratis schoolboeken op Keniaanse basisschoolleerlingen. In theorie zouden de boeken moeten leiden tot minder spijbelen en hogere testscores. Daar bestond al een grote hoeveelheid academische literatuur over; deWereldbank had het uitdelen vangratis boeken in 1991nog warm aanbevolen.9 Enige probleem: geen van deze studies had voor andere variabelen gecontroleerd. Kremer ging voortvarend te werk. In samenwerking met een hulporganisatie selecteerde hij twee keer zoveel scholen als waar geld voor was: 50 in totaal. Vervolgens bepaalde het toeval welke 25 scholen gratis boeken kregen en welke 25 niet. Gemakkelijk was het allemaal niet, een rct in een land met slechte communicatiemiddelen, deplorabele wegen en zo nu en dan een hongersnood. Maar na vier jaar bleek: de gratis boeken hadden niets geholpen. De testscores waren niet omhoog gegaan.10 Kremers experiment betekende een mijlpaal. Inmiddels is er een hele randomisatie-industrieontstaan binnen de ontwikkelingshulp, uitgevoerd door zogenoemde ‘randomista’s’. Dat zijn onderzoekers die genoeg hebben van de intuïtie, het Fingerspitzengefühl en het ideologische geharrewar van mannen met baarden over de diepste drijfveren van de berooiden in Eritrea. Wat de randomista’s willen, dat zijn cijfers. Spijkerharde data die laten zien welke hulp helpt, en welke niet. De opperrandomista? Dat is een kleine professor met een zwaar Frans accent.

176

Een zak geld en een goed plan Niet zo heel lang geleden zat ik nog in de collegebanken, voor een vak over ontwikkelingssamenwerking. We moesten de boeken van de grote denkers over ontwikkelingshulp bestuderen, zoals Jeffrey Sachs en William Easterly. Sachs schreef in 2005 het boekThe End of Poverty(met een voorwoord van Bono, de popster). De Amerikaanse professor betoogt daarin dat de extreme armoede nog vóór 2025 kan worden uitgeroeid. Enige benodigdheden: een grote zak geld en een goed plan. Dat wil zeggen: zíjn plan. Easterly maakte gehakt van de ideeën van Sachs – hij verweet hem een koloniale ‘verlosserstoon’ te hebben en schreef dat arme landen alleen van onderop kunnen veranderen. De lokale democratie en, bovenal, de markt moeten hun werk doen. ‘Het beste plan is geen plan,’ aldus Easterly. Ik heb mijn collegeaantekeningen nog eens bestudeerd, maar wie niet tot de stof behoorde, was Esther Duflo. Erg verrassend is dat niet, want zij heeft een broertje dood aan de hoogdravende, intellectuele strijd die oude mannen als Sachs en Easterly uitvechten. Haar ambitie is snel samengevat: ‘Het giswerk uit de beleidsvorming halen.’11 Neem malaria. Ieder jaar sterven er honderdduizenden kinderen aan deze ziekte, die eenvoudig te voorkomen is met een klamboeover een bed. Voor slechts 10 dollar kunnen we zo’n net produceren, transporteren, distribueren en de gebruiker leren hoe het werkt. ‘We zouden legers van Rode Kruis-vrijwilligers netten moeten laten uitdelen in tienduizenden Afrikaanse dorpen,’ schreef Sachs in 2007.Titel van zijn stuk: ‘The 10$ Solution’. Easterly zag het al voor zich: Sachs die met zijn makker Bono een concert zou organiseren om een paar miljoen binnen te halen en vervolgens duizenden malarianetten boven Afrika te droppen. In notime zouden alle lokale netverkopers failliet zijn, terwijl de malarianetten als visnetten en bruidssluiers zouden worden gebruikt. Een

177

paar jaar na de komst van Sachs de Verlosser zouden er nog meer kinderen aan malaria zijn gestorven. Klinkt plausibel, nietwaar? Het zal Esther Duflo worst wezen. Ze is niet geïnteresseerd in wat plausibelklinkt. Over de vraag of je malarianetten beter gratis kunt uitdelen of ze verkopen, kun je theoretiseren vanuit je leunstoel, maar je kunt er ook gewoon onderzoek naar doen. Twee wetenschappers van de Universiteit van Cambridge deden dat in Kenia. In een rct kregen sommigen hun net gratis, terwijl anderen slechts korting kregen. De verkoop van netten bleek omlaag te schieten, zodra er betaald moest worden. Bijna iedereen kwam zijn net ophalen als het gratis was, maar bij een prijskaartje van 3 dollar kocht minder dan 20 procent een net. En belangrijker: voor het gebruik maakte het niets uit of een net was gekocht of gratis verkregen – in 90 procent van alle gevallen werd het gebruikt waarvoor het bedoeld was.12 Maar dat is nog niet alles. Een jaar later kregen de deelnemers de optie om zelf nog een net te kopen - voor 2 dollar. Wie de boeken van Easterly heeft gelezen zou zeggen dat de ‘gratis’ deelnemers niet tot koop overgaan; zij zijn immers gewend geraakt aan het gepamper. Het is een mooie theorie, die slechts één ding mist: bewijs. De mensen die hun net gratis kregen, kochten een jaar later namelijk twee keer vaker een nieuw net dan diegenen die er eerst 3 dollar voor hadden betaald. ‘Mensen raken niet gewend aan hulp, ze raken gewend aan netten,’ merkt Duflo droogjes op.

Een wondermethode? Eigenlijk hebben we het hier over een geheel nieuwe manier van economie bedrijven. De randomista’s denken niet in modellen. Ze geloven niet in de mens als rationele actor. Ze gaan ervan uit dat we rarewezens zijn – soms dom en soms slim, soms heldhaftig en soms

178

bang, soms altruïstisch en soms egoïstisch. En die benadering blijkt veel betere resultaten op te leveren. Waarom doen we dit dan nu pas? Er is een aantal goede redenen voor. Een randomized controlled trialin een straatarm land ismoeilijk,tijdrovend en duur. Lokale organisaties willen vaak niet meewerken, niet in de laatste plaats omdat de resultaten pijnlijk kunnen zijn. Zo wordt iedere paar jaar van ontwikkelingshulp weer door een andere hype gedomineerd -‘goed bestuur’ bijvoorbeeld, ‘onderwijs’, of ‘microkrediet’ aan het begin van deze eeuw. Met die laatste hype is het slecht afgelopen. De boosdoener was, jawel, Esther Duflo, die een fatale rct opzette in Hyderabad, in India. Ze toonde aan dat er, afgezien van mooie anekdotes, geen hard bewijs is voor de effectiviteit van microkrediet bij het bestrijden van armoede en ziekte.13 Geld geven werkt veel beter. Sterker nog, gratis geld is misschien wel de best onderzochte vorm van armoedebestrijding. Tal van rct’s van over de hele wereld laten zien dat het zowel op de lange als op de korte termijn en zowel op grote als op kleine schaal een zeer succesvol en efficiënt instrument is.14 En toch: rct’s zijn niet zaligmakend. Je kunt niet ieder vraagstuk aan de randomista’s overlaten, want niet alles is meetbaar. Je kunt de resultaten ook niet zomaar generaliseren. Wie zegt dat het uitdelen van gratis schoolboeken in het westen van Kenia hetzelfde effect heeft als in het noorden van Bangladesh? En dan is er nog de ethiek. Stel dat je na een natuurramp de helft van de slachtoffers wel helpt en een controlegroep niet – nogal dubieus. Toch gaat dit bezwaar niet op voor het structurele ontwikkelingswerk. Er is nooit genoeg geld om iedereen te helpen; je kunt dus maar beter naar de beste aanpak zoeken. Een nieuw medicijn laten we toch ook niet zomaar op de markt toe? Neem schoolbezoek. Ieders intuïtie zegt iets anders over hoe we het moeten bevorderen: betaal de uniformen, schiet het schoolgeld voor, organiseer gratis maaltijden, bouw toiletten, geef voorlichting, huur extra leraren in, enzovoorts. Het klinkt allemaal logisch. Maar

179

dankzij rct’s weten we dat honderd dollar aan gratis maaltijden 2,8 extra schooljaren oplevert – drie keer meer dan gratis uniforms. En o ja, het ontwormen van kinderen die last hebben van hun darmen levertper honderd dollar, opgeteld over het aantal geholpen kinderen, maar liefst 29 jaaraan extra scholingop.Geen leunstoelfilosoof die dat had kunnen voorspellen, maar sinds het is ontdekt, zijn tientallen miljoenen kinderen ontwormd. Er zijn weinig intuïties die standhouden tegenover de rct’s. De traditionele econoom zou zeggen dat armen die ontwormingskuur zelf wel regelen. Het levert toch een goed rendement op? En mensen zijn toch rationeel? Niet dus. Duflo vertelde een paar jaar geleden een mop aan het tijdschrift The New Yorker over de econoom die een honderddollarbiljet op straat ziet liggen. Hij pakt het geld niet op, omdat hij – in al zijn rationaliteit – denkt dat het nep is. Voor randomista’s als Duflo ligt de stoep nog vol met honderddollarbiljetten.

De drie i’s Je kunt altijd nog betogen dat veel hulp niet helpt. Dat het onze taak niet is om de allerarmsten te helpen, is ook een opvatting. Maar wat we niet meer kunnen zeggen, is dat niks helpt, dat we niets kunnen doen – zelfs al zouden we het willen. Het is tijd om af te rekenen met wat Duflo de drie i’s van de ontwikkelingshulp noemt: ideologie, ignorantie en inertie. ‘Ik heb aanvankelijk nooit veel meningen,’ zei ze een paar jaar geleden. ‘Ik heb één mening – dat we dingen moeten evalueren – en daar houd ik sterk aan vast. Ik ben nooit ongelukkig met de resultaten. Ik heb nog geen resultaat gezien waar ik niet tevreden mee was.’15 Aan die mentaliteit kan menig wereldverbeteraar een voorbeeld nemen. Duflo laat zien hoe je grote idealen kunt combineren met een honger naar kennis; hoe je idealistisch kunt zijn zonder ideologisch te worden. En toch. 180

Toch is ontwikkelingshulp, hoe effectief ook, een druppel op de gloeiende plaat. Grote vraagstukken, bijvoorbeeld hoe je de democratie moet inrichten, of hoe een land welvarend wordt, kun je niet met een rct beantwoorden, laat staan oplossen met een beetje geld. Wie zich blindstaart op al die slimme onderzoekjes, vergeet dat de effectiefste maatregelen tegen armoede van heel andere aard zijn – denk alleen al aan het bestrijden van belastingparadijzen. De oeso schat dat arme landen drie keer zoveel verliezen aan belastingvlucht als ze ontvangen aan ontwikkelingshulp.16 Maar misschien moeten we nog groter denken. Want stel dat er één maatregel zou zijn die in één klap alle armoede zou uitroeien, iedereen in Afrika bovenonzearmoedegrens zou uittillen en ons op termijn ook nog een paar extra maandsalarissen zou opleveren – stel –, zouden we die maatregel dan ook nemen? Het antwoord luidt: nee, natuurlijk niet. Want die maatregel bestaat al jaren: het beste idee dat nooit is uitgevoerd. Open grenzen. En dan niet alleen voor bananen, derivaten en iPhones, maar voor iedereen: kenniswerkers, vluchtelingen en ordinaire gelukszoekers. Natuurlijk, we weten inmiddels dat economen geen waarzeggers zijn (de econoom John Kenneth Galbraith zei ooit dat de enige functie van economische voorspellingen is om de astrologie wat meer aanzien te geven). Maar op dit punt zijn ze het verrassend eens. Afhankelijk van hoe sterk de mondiale arbeidsmarkt in beweging komt, varieert de geschatte groei van het wereldwijde bbp – in zeven verschillende studies – van 67 tot 172 procent.17 Open grenzen zouden de wereldtwee keerzo rijk maken. ‘Er liggen biljoenen voor het oprapen,’ concludeert een onderzoeker aan de Universiteit van New York.18 Het inkomen van de gemiddelde Angolees zal met ongeveer 10.000 dollar per jaar stijgen, schat een econoom van de Universiteit van Wisconsin. De Nigeriaan zou er met maar liefst 22.000 dollar per jaar op vooruit gaan.19 Waarom zouden we moeilijk doen over dat beetje ontwikkelingshulp, die honderddollarbiljetten van Duflo, als we ook gewoon de 181

poorten van Luilekkerland kunnen openzetten? Een kiertje zou al enorm helpen. Als de rijke landen slechts 3 procent meer immigranten zouden toelaten, zouden de mondiale armen - volgens onderzoekers van de Wereldbank – er met maar liefst 305 miljard dollar per jaar op vooruitgaan.20 Dat is drie keer zoveel als alle ontwikkelingshulp bij elkaar.

65.000.000.000.000 dollar Het klinkt als een waanzinnig plan. Maar bedenk: honderd jaar geleden was de wereld gewoon nog plat. ‘Paspoorten zijn er slechts om een fatsoenlijk man in zijn bewegingen te hinderen,’ merkt de consul van Suez op in Jules Vernes’ roman De reis om de wereld in 80 dagen (1874). Als de hoofdpersoon Phileas Fogg de consul om een stempel vraagt, antwoordt deze: ‘Je weet toch dat een visum nutteloos is en een paspoort nergens voor nodig?’ Aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog bestonden grenzen vooral op papier. Paspoorten waren een zeldzaamheid en landen die ze wel uitgaven (zoals Rusland en het Ottomaanse Rijk) werden als onderontwikkeld beschouwd. Een van de wonderen van de negentiende eeuw – de trein – zou grenzen overbodig maken. Maar toen brak de oorlog uit.De grenzen gingen dicht om spionnen buiten te houden en iedereen die iets bij kon dragen aan de oorlogsmachine binnen. In 1920 werden op een conferentie in Parijs voor het eerst afspraken gemaakt over het gebruik van paspoorten. Wie de reis van Phileas Fogg tegenwoordig overdoet, moet tientallen visa verzamelen, door honderden detectiepoortjes gaan en talloze keren gefouilleerd worden. In deze tijden van ‘globalisering’ woont slechts 3 procent van de wereldbevolking buiten zijn geboorteland. Let wel: voor alles behalve mensen is de wereld zo plat als een dubbeltje. Goederen, diensten en aandelen gaan de hele wereld over. Informatie stroomt vrijelijk rond, Wikipedia is er al in 300 talen en ge-

182

heime diensten weten met een muisklik welk spelletje Albert uit Vlaanderen op zijn smartphone speelt. Er zijn nog wel wat handelsbarrières - voor Europa bijvoorbeeld op olijfolie (1,24 euro per liter), kauwgom (1,20 euro per kilo) en levende eenden (32 euro per kilo)21 - maar als we die zouden afschaffen, zou dat de wereldeconomie met slechts een paar procent doen groeien.22 Het opheffen van de nog bestaande restricties voor kapitaal zou volgens het Internationaal Monetair Fonds maximaal 65 miljard dollar opleveren.23 Allemaal wisselgeld,zo blijkt uit de berekeningen van de Harvard-econoom Lant Pritchett.Het openen van de grenzen voor arbeid creëert hetduizendvoudigeaan welvaart: 65.000.000.000.000 dollar. Zegge:vijfenzestigbiljoen.

Grenzen discrimineren. Natuurlijk, economische groei is niet alles. Maar achter de poorten van Luilekkerland is het nog dé motor van de vooruitgang. Daar zijn nog talloze magen te vullen, kinderen te onderwijzen en huizen te bouwen. En trouwens, ook de ethische onderbouwing voor open grenzen is niet zo moeilijk te leveren. Stel, Albert uit Vlaanderen gaat bijna dood van de honger. Hij vraagt om voedsel, maar ik weiger het. Als Albert sterft, is dat dan mijn schuld? Je zou zeggen: ik heb hem slechts dood laten gaan. Dat is minder erg dan hem vermoorden. Maar stel dat Albert niet om eten vraagt, maar naar de markt reist om proviand in te slaan. Daar zijn genoeg mensen die hun voedsel willen ruilen voor het werk dat Albert voor hen kan doen. Dit keer huur ik echter zwaarbewapende mannen in, die hem tegenhouden bij de ingang van de markt. Albert komt er niet in en sterft een paar dagen later. Kan ik mijn handen dan nog in onschuld wassen?

183

Het verhaal van Albert is het verhaal van onze ‘alles-behalve-arbeid-globalisering’.24 Miljarden mensen zijn gedwongen hun werk te verkopen voor een fractie van de prijs die ze er in Luilekkerland voor zouden krijgen. Grenzen veroorzaken zonder enige twijfel de grootste discriminatie uit de hele wereldgeschiedenis. De ongelijkheid tussen landgenoten onderling verschrompelt ten opzichte van de ongelijkheid tussen de verschillende wereldbewoners. Zo verdient de rijkste 8 procent de helft van al het inkomen.25 De rijkste 1 procent bezit bijna de helft van alle rijkdom.26 Het armste miljard is verantwoordelijk voor slechts 1 procent van alle consumptie, terwijl het rijkste miljard garant staat voor 72 procent.27 In internationaal perspectief zijn de inwoners van Luilekkerland niet een beetje rijk, maar stinkend rijk. Met een modaal salaris behoor je in Nederland al tot de rijkste 5 procent van de wereldbevolking. Met een daklozenuitkering, inclusief vakantiegeld, behoor je tot de rijkste 18 procent.28 Aan de top worden de vergelijkingen helemaal Welke landen zijn het rijkst?

Deze kaart laat zien welke landen het grootste bbp per hoofd van de bevolking hebben. Hoe groter een land op de kaart wordt weergegeven, hoe rijker het is. Bron: Sasi Group (University of Sheffield). De cijfers zijn van 2002.

184

bizar: alleen al de bonussen die de bank Goldman Sachs in het crisisjaar 2009 uitkeerde aan haar werknemers waren opgeteld even hoog als wat de 224miljoenallerarmsten verdienden.29 De rijkste 85 wereldbewoners bezitten samen meer dan de armste helft van de hele wereldbevolking.30 Inderdaad: 85 mensen zijn rijker dan 3.500.000.000 mensen bij elkaar.

Onze locatiebonus Niet zo gek dus, dat miljoenen staan te dringen voor de poorten van Luilekkerland. Van werknemers in rijke landen wordt verwacht dat ze flexibel zijn: ze moeten gaan waar het geld is. Maar als hyperflexibele werknemers uit arme landen onze kant opkomen, dan zijn het opeens ‘economische gelukszoekers’. Vluchtelingen mogen hier alleen blijven als ze thuis voor vervolging moeten vrezen, op grond van overtuiging of afkomst. Eigenlijk is dat bizar. Een Somalische peuter heeft in eigen land een kans van 20 procent dat hij voor het vijfde levensjaar sterft. Vergelijk dat met het sterftecijfer van Amerikaanse frontsoldaten tijdens de Burgeroorlog (6,7 procent), Tweede Wereldoorlog (1,8 procent) en de oorlog in Vietnam (0,5 procent).31 Toch sturen we die Somalische peuter terug, zonder pardon, als blijkt dat de moeder geen ‘echte’ vluchtelinge is. Terug naar het Somalische front van de kindersterfte. In de negentiende eeuw was ongelijkheid nog een kwestie van klasse; nu is het een kwestie van locatie. ‘Proletariërs aller landen, verenigt u!’ werd geroepen toen de armen overal ongeveer even arm waren. ‘Proletarische solidariteit bestaat niet meer omdat er geen wereldwijd proletariaat meer bestaat,’ concludeert Branko Milanovic, een onderzoeker van de Wereldbank.32 Sterker nog, de daklozen van Noord-Europa leven als koningen vergeleken met de armste mensen van de wereld. De armoedegrens van Luilekkerland ligt meer dan 185

Waar sterven de meeste kinderen?

Deze kaart laat zien waar de kindersterfte (onder de vijf jaar) het hoogste is. Hoe groter een land, hoe hoger de kindersterfte. Bron: Sasi Group (University of Sheffield) en Mark Newman (University of Michigan). De cijfers zijn van 2012.

dertig keer zo hoog als de armoedegrens achter de poorten van Cocagne.33 Toch valt het onrecht waar we ons over opwinden bijna altijd binnen onze grenzen. Autochtonen krijgen een hoger salaris voor hetzelfde werk dan allochtonen. Mannen krijgen meer voor hetzelfde werk dan vrouwen. Wit verdiende in de Verenigde Staten van de jaren dertig (een tijdperk van gruwelijke discriminatie) meer dan anderhalf keer zoveel als zwart – voor hetzelfde werk. Maar dergelijk racisme en seksisme valt in het niet bij het onrecht dat onze grenzen veroorzaken. Een Mexicaan verdient in de vs meer dan twee keer zoveel als een vergelijkbare Mexicaan in Mexico. Een Amerikaan verdient bijna drie keer zoveel voor hetzelfde werk als een Boliviaan, ook al is hij even slim, even oud en van hetzelfde geslacht. Het verschil met een vergelijkbare Nigeriaan is van een factor 8,5 – gecorrigeerd voor koopkracht.34

186

‘De locatiebonus is groter dan de ergste vorm van discriminatie in welk land ook,’ concludeert de econoom Michael Clemens. Het is apartheid op globale schaal. Wie geboren wordt in het juiste land – in plaats van in de juiste familie of binnen de juiste klasse – vormt de ware adel van de eenentwintigste eeuw.35Maar er is één verschil met vroeger: de moderne adel is zich nauwelijks van zijn privileges bewust.

Drogredenen Vergeleken met migratie zijn de ontwormingskuren van Esther Duflo slechts kinderspel. Het (gedeeltelijk) openen van onze grenzen is verreweg het krachtigste middel in de strijd tegen mondiale armoede. En het treurige is: tégen dat idee steken vooral veel slechte argumenten steeds weer de kop op: 1: Ze pakken onze banen af. Dat hebben we eerder gehoord. Toen vrouwen in de jaren zeventig massaal de arbeidsmarkt op stroomden, stonden de kranten er vol mee. Zouden die goedkope vrouwen niet de banen van de mannelijke kostwinners inpikken? Het is een hardnekkige denkfout. De arbeidsmarkt is niet zomaar een stoelendans. Productieve vrouwen, ouderen of immigranten houden geen banen van mannen, jongeren of autochtonen bezet, ze creëren juist meer werkgelegenheid. Meer werknemers betekent meer consumptie, meer vraag en dus meer banen. De arbeidsmarkt is een stoelendans waarbij steeds meer feestbeesten steeds meer stoelen neerzetten.36 2: Ze drukken onze lonen. Nota bene een denktank tegen immigratie, het Center for Immigration Studies, heeft het onderzocht. Conclusie: immigratie heeft nauwelijks effect op onze lonen.37 Uit andere onderzoeken blijkt zelfs dat nieuwkomers de lonen van binnenlandse werknemers iets doen stijgen.38 Hardwerkende migranten maken bedrijven productiever, wat alle werknemers terugzien op hun loonstrookje. 187

Het kan nog gekker. Onderzoekers van de Wereldbank concluderen dat tussen 1990 en 2000 juist emigratie een negatief effect heeft gehad op de lonen in Europa.39 Vooral laagopgeleiden waren de klos. Immigranten waren in die periode productiever en beter opgeleid dan vaak gedacht, waardoor laagopgeleide autochtonen zich aan hen konden optrekken.Het alternatief voor immigratie is trouwens maar al te vaak het uitbesteden van werk aan andere landen. Ironisch genoeg drukt dat de lonen wel.40 3: Ze zijn te lui om te werken. Natuurlijk, in Luilekkerland betalen we meer voor luieren dan elders wordt betaald voor werk. Toch is er geen bewijs dat immigranten sneller een uitkering aanvragen dan autochtonen. Landen met een stevig sociaal vangnet trekken ook niet meer immigranten aan. Sterker nog, als je corrigeert voor inkomen en werkstatus, maken immigranten juist minder vaak gebruik van de sociale zekerheid.41 Uiteindelijk is de nettobijdrage van immigranten bijna overal positief. In landen als Oostenrijk, Ierland, Spanje en Engeland betalen nieuwkomers zelfs meer belasting dan de oorspronkelijke bevolking.42 Nog niet gerustgesteld? Dan kun je besluiten immigranten geen recht op een uitkering te geven. Of dat recht pas na een paar jaar te geven. Of pas als ze, laten we zeggen, 50.000 euro aan belasting hebben betaald.Hetzelfde geldt voor de angst dat immigranten niet integreren, of politiek gevaarlijk zijn. Je kunt taal- en cultuurtests invoeren. Je kunt ze hun stemrecht ontnemen. Je kunt ze terugsturen als ze geen werk vinden. De grootste voorstanders van dergelijke regels zijn de migranten zelf, zo ontdekte de Nederlandse sociologe Monique Kremer. ‘Hier leven is niet genoeg, je moet iets hebben bijgedragen,’ vertelde een Poolse migrant haar. ‘Als je naar Turkije gaat, krijg je ook niet automatisch alles,’ merkte een Turkse immigrant op. Kremers advies: verander de verzorgingsstaat voor immigranten in een ‘contributiestaat’.43 Sommige mensen vinden dat onrecht-

188

vaardig, en dat is misschien ook zo. Maar is het alternatief – het dichtgooien van de grenzen – niet nog veel onrechtvaardiger? 4: Ze gaan nooit meer terug Hier komen we op een fascinerende paradox: juist open grenzen bevorderen terugkeer.44 Neem de grens tussen Mexico en de vs. In de jaren zeventig kwamen daar miljoenen Mexicanen over. Maar na een tijdje keerde maar liefst 85 procent huiswaarts. Sinds de jaren tachtig, en vooral sinds 9/11, hebben de Amerikanen de grens zwaar gemilitariseerd. Een muur van 3169 kilometer lengte wordt bewaakt door camera’s, sensors, drones en 20.000 grenswachten. Het resultaat: nog maar 7 procent van de illegaal geïmmigreerde Mexicanen keert terug. ‘Ieder jaar pompen we miljarden aan belastinggeld in grensbewaking die erger is dan nutteloos. Het iscontraproductief,’schrijft een hoogleraar sociologie van de Universiteit van Princeton. ‘Migranten reageren vrij rationeel op de toegenomen kosten en risico’s door het aantal keren dat ze de grens overgaan te minimaliseren.’45 Met als gevolg: het aantal illegale Mexicanen in de vs is gestegen naar 7 miljoen.Dat is zeven keer zoveel als in 1980.

Geen gezeik, iedereen rijk(er) Zelfs in een wereld zonder douane zullen veel armen blijven zitten waar ze zitten: de meeste mensen zijn gehecht aan hun land, woonplaats en familie. En reizen is duur, waardoor er maar weinig migranten uit de allerarmste landen komen. Toch willen volgens een recente peiling maar liefst 700 miljoen mensen naar een ander land verhuizen.46 Natuurlijk, je kunt niet van de ene op de andere dag de grenzen openzetten. Roekeloze immigratie zou de sociale cohesie van Luilekkerland aantasten. Maar we moeten één ding onthouden: in een wereld van krankzinnige ongelijkheid blijft migratie de beste armoede-

189

bestrijder. Het is een beproefd recept. Toen het leven dramatisch verslechterde in het Ierland van de jaren vijftig van de negentiende eeuw en het Italië van de jaren tachtig van die eeuw trokken de meeste arme boeren weg. Tussen 1830 en 1880 staken ook 100.000 Nederlanders de oceaan over, op naar het land van onbegrensde mogelijkheden. De Verenigde Staten, het rijkste land ter wereld, is bij uitstek een land van immigranten. Maar anderhalve eeuw later leven honderden miljoenen wereldbewoners in een openluchtgevangenis. Drie kwart van alle grensmuren is gebouwd na het jaar 2000. Tussen India en Bangladesh staan duizenden kilometers aan prikkeldraad. Saoedi-Arabië bouwt aan een muur rondom het hele land. De Europese Unie spendeert miljoenen om de hordes gammele bootjes in de Middellandse Zee tegen te houden – een beleid dat de migratiestroom niet vermindert, mensensmokkel zelfs in de hand werkt en duizenden slachtoffers maakt. Van Oezbekistan tot Thailand, van Israël tot Botswana – 25 jaar na de val van de Berlijnse muur zijn er meer muren dan ooit.47 Toch kruipt het bloed waar het niet gaan kan:de homo sapiensis een reizende soort. Als je een paar generaties teruggaat, heeft bijna iedereen een immigrant als voorouder. Denk ook aan de honderden miljoenen die twintig jaar geleden aan de grootste migratie in de wereldgeschiedenis begonnen: van het Chinese platteland naar de Chinese stad. Keer op keer blijkt migratie, hoe ontwrichtend ook, een van de grootste motoren van de vooruitgang te zijn.

Open de poort Dus ja: $134,8 miljard per jaar, $11,2 miljard per maand, $4274 per seconde. Het klinkt veel, maar het is weinig. Een landje als Nederland geeft evenveel uit aan zijn gezondheidszorg als de gehele wereld aan ontwikkelingshulp. De gemiddelde Amerikaan denkt dat de federale overheid meer dan een kwart van haar budget aan ontwikkelingshulp besteedt, maar in werkelijkheid is het minder dan 1 procent.48 190

Ondertussen blijven de poorten van Luilekkerland potdicht. Honderden miljoenen staan te dringen voor onze gated community, zoals de paupers ooit rammelden aan de poorten van de middeleeuwse stad. Artikel 13 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens geeft eenieder het recht zijn land te verlaten, maar niemand het recht om zich in Luilekkerland te vestigen. En wie asiel aanvraagt, komt er al snel achter dat een procedure zo mogelijk nóg bureaucratischer, gekmakender en kanslozer kan zijn dan het aanvragen van een uitkering. Wie Cocagne wil binnenkomen, moet zich niet door een berg rijstebrij vreten, maar door een berg papierwerk van drie mijl dik. Misschien kijken we over een eeuw terug op onze grenzen zoals we nu terugkijken op de slavernij en de apartheid. Maar hoe het ook zij: wie de wereld een betere plek wil maken, kan niet om migratie heen. Joseph Carens, een van de belangrijkste pleitbezorgers van open grenzen, schreef in 1987: ‘Vrije migratie mag dan niet direct te verwezenlijken zijn, het is een doel waar we naar zouden moeten streven.’49

191

De moeilijkheid is niet zozeer het ontwikkelen van nieuwe ideeën, maar het ontsnappen aan de oude. John Maynard Keynes (1883-1946)

10 Hoe ideeën de wereld veranderen

In de nazomer van het jaar 1954 zag een jonge, briljante psycholoog, een merkwaardig bericht op de achterpagina van zijn krant. voorspelling vanaf een planeet noodkreet voor onze stad: vlucht voor de watervloed die zal ons wegspoelen op 21 dec., meldt het buitenaardse aan een voorstadbewoonster De psycholoog, Leon Festinger genaamd, las meteen verder. ‘De stad zal vernietigd worden door een grote vloed vlak voor zonsopgang op 21 december.’ Dat zou een huisvrouw uit een buitenwijk van Chicago hebben gezegd. De boodschap was haar gezonden door superieure wezens van een andere planeet. ‘Deze wezens hebben de aarde bezocht in vliegende schotels,’ aldus het bericht. Dat was waar Festinger op zat te wachten. Al jaren hield hij zich bezig met een simpele, maar moeilijk te onderzoeken vraag: wat gebeurt er als mensen een hevige crisis doormaken in hun denken? Hoe zou de vrouw reageren als de vliegende schotels haar niet zouden komen redden? Of erger nog: als die grote vloed nooit zou komen? Festinger ontdekte dat de vrouw, Dorothy Martin genaamd, niet de enige was die geloofde dat de wereld ten onder zou gaan op 21 december van dat jaar. Een stuk of tien van haar volgelingen – intelligente en hartelijke Amerikanen – hadden zelfs hun baan opgezegd, hun bezittingen verkocht of hun echtgenoot verlaten. Festinger besloot de sekte te infiltreren. Het viel hem al snel op dat de gelovigen nauwelijks moeite deden andere mensen ervan te over195

tuigen dat het einde nabij was. Alleen zijzelf, de uitverkorenen, zouden worden gered. En op de ochtend van 20 december 1954 was het bijna zover. Mevrouw Martin kreeg een nieuwe boodschap van boven: ‘Om middernacht zullen jullie in auto’s worden meegenomen naar een plaats waar jullie aan boord van een vliegende schotel zullen gaan.’ Er ging een golf van opwinding door de groep. Het grote wachten begon.

De avond van 20 december 1954 23.15 uur:

Mevrouw Martin krijgt bericht dat de leden van de groep hun jassen moeten aantrekken en klaar moeten gaan staan. 24.00 uur: Er gebeurt niets. 0.05 uur: Een van de gelovigen ziet dat er nog een andere klok in de kamer hangt, waarop het nog vijf voor twaalf is. De groep stemt in: het is nog geen middernacht. 0.10 uur: Bericht van de buitenaardse wezens: de vliegende schotels hebben wat vertraging opgelopen. 0.15 uur: De telefoon gaat een paar keer. Journalisten willen weten of de wereld al vergaan is. 2.00 uur: Een van de jonge volgelingen, die had verwacht inmiddels een paar lichtjaren verderop te zijn, herinnert zich dat zijn moeder de politie zou bellen als hij niet voor twee uur thuis zou zijn. Hij neemt snel afscheid. De anderen verzekeren hem dat zijn vertrek een offer is om de rest van de groep te redden. 4.00 uur: ‘Ik heb alles opgegeven,’ merkt een van de gelovigen op. ‘Ik heb mijn rug naar de wereld toegekeerd. Ik kan het me niet veroorloven om te twijfelen. Ik moet geloven.’ 4.45 uur: Mevrouw Martin heeft een nieuwe boodschap doorgekregen: God heeft besloten de aarde te sparen. Er is die 196

4.50 uur:

nacht door de kleine groep gelovigen zoveel ‘licht’ verspreid, dat de aarde is gered. Nog een boodschap van boven. De buitenaardse wezens willen dat het goede nieuws zo snel mogelijk aan de pers wordt verteld.

Vanaf dat moment wordt de sekte missionair. Nog voor de zon is opgegaan, zijn alle lokale kranten en radiostations geïnformeerd.

Als profetieën niet uitkomen ‘Een man met een overtuiging is moeilijk op andere gedachten te brengen,’ zo begon Leon Festinger zijn verslag When Prophecy Fails, dat in 1956 verscheen. Het wordt nog altijd als een van de belangrijkste werken in de sociale psychologie beschouwd. ‘Vertel de man dat je het niet met hem eens bent en hij draait zich om,’ schreef de jonge psycholoog. ‘Confronteer hem met de feiten en cijfers en hij stelt vraagtekens bij je bronnen. Appelleer aan de logica en hij begrijpt niet waar je het over hebt.’ Het is makkelijk om te grinniken om het verhaal van mevrouw Martin. Maar wat Festinger hier beschrijft, daar lijden we allemaal aan. ‘Cognitieve dissonantie,’ noemde hij het. Als de werkelijkheid botst met onze diepste overtuigingen, dan morrelen we liever aan de werkelijkheid dan aan ons wereldbeeld. Sterker nog, dan klampen we ons nóg steviger vast aan de overtuigingen die we al hadden.1 Let wel: het gaat hier niet om praktische ideeën (hoe krijg ik een vlek uit mijn broek? wat is de beste manier om een komkommer te snijden?). In zulke gevallen willen we best de mening van een ander overnemen. We worden pas halsstarrig als het om onze politieke, ideologische of religieuze overtuigingen gaat. Denk aan onze opvattingen over het straffen van misdadigers, seks voor het huwelijk, de opwarming van de aarde enzovoorts. Dit zijn ideeën die mensen niet zomaar kunnen opgeven. Ze hebben er meestal te veel in geïnves197

teerd. Er afscheid van nemen kan hun identiteit en positie in een sociale groep als kerk, vereniging of familie aantasten. Als het om dergelijke ideeën gaat, staat er veel meer op het spel dan de ideeën alleen. Eén ding is het in ieder geval niet: domheid. Onderzoekers van de Universiteit van Yale hebben laten zien dat juist hoogopgeleide mensen zich het sterkst vastklampen aan hun overtuigingen.2 Een opleiding helpt je om je mening beter te verdedigen. Slimme mensen zijn uiterst bedreven in het vinden van argumenten, experts en onderzoeken die bevestigen wat ze al geloven. En reken maar dat het internet het nóg makkelijker maakt je eigen mening te consumeren: dat extra stukje bewijs is altijd slechts een muisklik verwijderd. Slimme mensen gebruiken hun verstand niet om het juiste antwoord te krijgen, concludeert de Amerikaanse journalist Ezra Klein, ze gebruiken hun verstand om het antwoord te krijgen waarvan ze wíllen dat het juist is.3

Toen mijn klok 12 uur sloeg Ik moet iets opbiechten. Tijdens het schrijven van het tweede hoofdstuk kwam ik een artikel tegen met de titel ‘Shorter Workweek May Not Increase Well-Being’.4 Het was een bericht in The New York Times over een studie uit Zuid-Korea, waar de werkweek met 10 procent was ingekort, zonder dat de werknemers er gelukkiger van waren geworden. Toen ik verder googelde las ik in The Telegraph dat minder werken zelfs slecht voor de gezondheid zou kunnen zijn.5 Mijn klok sloeg twaalf uur. Ik stelde meteen een paar verdedigingsmechanismen in werking. Om te beginnen had ik mijn twijfels bij de bron: The Telegraph is een nogal populistische krant – hoe serieus kon ik dat bericht eigenlijk nemen? En in The New York Times stond ‘may’ in de kop. Hoe zeker waren de onderzoeksresultaten eigenlijk? Verder dacht ik: ach, die Zuid-Koreanen zijn totale workaholics, die hebben vast buiten de baas zijn tijd doorgewerkt. En geluk, kun je dat eigenlijk wel meten? 198

Ik heb het onderzoek toen niet verder bestudeerd. Ik had mezelf er al van overtuigd dat het niet relevant was.6 In mijn derde hoofdstuk poneer ik de stelling dat we iedereen gratis geld moeten geven. In de afgelopen maanden heb ik flink in die overtuiging geïnvesteerd. Het eerste artikel dat ik erover schreef, is bijna een half miljoen keer gelezen. Het heeft The Washington Post gehaald. Ik heb er verschillende lezingen over gegeven en heb er op de televisie voor gepleit. Nog steeds krijg ik mails van mensen die het roerend met me eens zijn. ‘Mister basisinkomen’ werd ik onlangs zelfs genoemd. Ik ben langzamerhand mijn mening geworden. Dus om heel eerlijk te zijn: ik moet er niet aan denken om van mening te veranderen.

De kracht van een idee ‘Hamer lekker verder op je aambeeld,’ sneerde iemand een tijdje geleden naar me. Ik had hem net een paar van mijn artikelen toegestuurd, over de kortere werkweek en het basisinkomen. Maar zijn boodschap was helder: wat heb je aan zulke rare ideeën als een kabinet al valt over iets knulligs als het begrotingstekort? Toen begon ik het me af te vragen: kunnen nieuwe ideeën de wereld eigenlijk wel veranderen? In eerste instantie zou je zeggen: nee, mensen hameren toch wel verder op hun eigen aambeeld. Maar aan de andere kant: als ons wereldbeeld niet op harde feiten en logische argumenten is gestoeld, dan moeten nieuwe ideeën misschien gewoon gepredikt worden om invloed te hebben. Dan gaat het niet om het winnen van een enkele discussie, maar om het veranderen van een hele agenda. Een plotselinge schok kan in dit verband wonderen doen. De Amerikaanse politicoloog James Kuklinski van de Universiteit van Illinois ontdekte dat als je iemand zo direct mogelijk met nieuwe, ongemakkelijke feiten confronteert, hij eerder van mening verandert.7 Neem het recente succes van (extreem) rechtse politici die al in de 199

jaren negentig over ‘de islamisering van onze cultuur’ begonnen, maar pas echt furore maakten na de schok over de val van de Twin Towers. Problemen die jarenlang taboe waren, werden ineens een collectieve obsessie. Als het waar is dat ideeën niet geleidelijk maar schoksgewijs veranderen, dan klopt het uitgangspunt van onze democratie, onze journalistiek en ons onderwijs niet. Het verlichte model van hoe mensen van mening veranderen - door zich goed te informeren en op rustige wijze met elkaar van gedachten te wisselen – is dan slechts een verdediging van de status quo. Wie zweert bij het belang van rationaliteit, nuance en compromissen zal dan nooit begrijpen hoe ideeën de wereld regeren. Een wereldbeeld is geen blokkendoos waar zo nu en dan een blokje bij komt en er eentje af gaat. Een wereldbeeld is een kasteel, dat met hand en tand wordt verdedigd en verstevigd, totdat de druk zo groot wordt dat de muren het begeven. In de tijd waarin Leon Festinger de sekte van mevrouw Martin infiltreerde, liet de Amerikaanse psycholoog Solomon Asch zien dat we onder groepsdruk zelfs bereid zijn de bevindingen van onze zintuigen te negeren. In een beroemd geworden experiment liet hij een proefpersoon een kaartje met drie lijnen zien. Vervolgens vroeg hij welke lijn de langste was. Als de mensen om de proefpersoon heen (in werkelijkheid collega’s van Asch) allemaal hetzelfde, overduidelijk verkeerde antwoord gaven, deed de proefpersoon dat ook.8 In de politiek is het niet anders. Uit politicologisch onderzoek blijkt dat mensen niet zozeer stemmen op basis van hoe ze hun eigen leven ervaren, maar op basis van hoe ze de samenleving zien. We willen niet weten wat de politiek voor ons alleen kan doen; we willen weten wat de politiek voor ons allemaal kan doen. We stemmen niet voor onszelf, maar voor de groep waar we bij willen horen. Maar Solomon Asch ontdekte nog iets anders, meer dan zestig jaar geleden: één krachtige tegenstem kan cruciaal zijn. Wanneer een enkele collega in het experiment vasthield aan de waarheid, dan bleef de proefpersoon ook veel vaker op zijn eigen zintuigen vertrouwen. Laat 200

dat een aanmoediging zijn voor eenieder die zich een roepende in de woestijn voelt: hamer lekker verder op je aambeeld. Ooit komt jouw moment.

De nacht was nog lang In 2008 leek het zover. De grootste cognitieve dissonantie sinds de jaren dertig van de vorige eeuw diende zich aan. Op 15 september viel de zakenbank Lehman Brothers, waarna het hele mondiale bankwezen dreigde in te storten. In de maanden die volgden sneuvelde het ene na het andere dogma van de vrije markt. Alan Greenspan, voormalig baas van de Amerikaanse Centrale Bank, kon het nauwelijks geloven. In zijn tijd werd hij ook wel ‘Het Orakel’ of ‘De Maestro’ genoemd. ‘Niet alleen zijn de financiële instellingen minder kwetsbaar geworden voor de schokken van onderliggende risicofactoren,’ zei hij in 2004, ‘het is zelfs zo dat het hele financiële systeem weerbaarder is geworden.’9 Toen Greenspan met pensioen ging, in 2006, dacht iedereen dat hij de geschiedenis zou ingaan als een financiële halfgod. Twee jaar later vertelde hij als gebroken bankier tijdens een hoorzitting van het Congres dat hij ‘verbijsterd’ was (‘in a state of shocked disbelief ’). Greenspans geloof in het kapitalisme was hevig aangetast. ‘Ik heb een zwakke plek gevonden. Ik weet niet hoe belangrijk of blijvend die is. Maar ik ben er ondersteboven van.’10 Toen een Congreslid hem vroeg of hij misleid was door zijn eigen ideeën, antwoordde Greenspan: ‘Absoluut, dat is zeker. Weet u, dat is precies de reden waarom ik zo geschokt was: veertig jaar lang wees alles er volgens mij op dat het juist heel goed ging.’ De les van 21 december 1954 is dat alles om dat ene moment van crisis draait, als de klok twaalf uur slaat – en wat er dán gebeurt. Een crisis kan leiden tot een nieuwe, totaal andere overtuiging, maar ze kan ook oude ideeën versterken.

201

Wat gebeurde er na 15 september 2008? Natuurlijk, de Occupybeweging maakte even furore, maar zakte al snel weer in. Intussen verloor links de verkiezingen in de meeste Europese landen. In Griekenland en Italië werd de democratie min of meer afgeschaft. Onder druk van de schuldeisers moest worden hervormd naar neoliberaal model: kleinere overheid, flexibeler arbeidsmarkt. Maar ook in Noord-Europa was het tijdperk van bezuinigen begonnen. En Alan Greenspan? Toen een verslaggever hem een jaar later vroeg of er iets mis was met zijn ideeën, antwoordde de bankier resoluut: ‘Helemaal niet. Er is geen alternatief.’11 Tot een fundamentele hervorming van het bankwezen is het niet gekomen. Op Wall Street worden inmiddels de hoogste bonussen sinds de crash uitgekeerd.12 De buffers van banken zijn nog altijd minuscuul. De journalist Joris Luyendijk, die twee jaar intensief onderzoek deed naar de financiële sector in Londen, vat het als volgt samen: ‘Je staat bij Tsjernobyl en je ziet dat ze die reactor weer hebben aangezet, met het oude management.’13 Een paar vragen dringen zich op. Was de cognitieve dissonantie van 2008 wel groot genoeg? Of was ze juist te groot? Hadden we al te veel in onze oude overtuigingen geïnvesteerd? Of waren er geen alternatieven? Die laatste vraag knaagt het meest. Het woord ‘crisis’ komt uit het oud-Grieks en betekent letterlijk ‘scheiden,’ of ‘schiften.’ Een crisis zou een moment van de waarheid moeten zijn, een moment waarop een fundamentele keuze wordt gemaakt. Maar het leek net alsof wij die keuze niet konden maken, in 2008. Er waren geen echte alternatieven toen het ineenstorten van het bankwezen ons overviel. We konden slechts doorgaan op de oude weg. Wat dat betreft verkeren we niet in een crisis, maar liggen we in coma. Ook dat is oud-Grieks. Het betekent: ‘diepe, droomloze slaap.’

202

Een kapitalistische verzetsgroep Eigenlijk is het diep ironisch. Als er twee mensen zijn geweest die jarenlang losgingen op hun eigen aambeeld en geloofden dat er eens een crisis zou komen die hun gelijk zou bevestigen, dan waren dat de grondleggers van het neoliberalisme. Ik ben een bewonderaar van beiden: de ongrijpbare filosoof Friedrich Hayek en de briljante redenaar Milton Friedman. ‘Neoliberaal’ is tegenwoordig een scheldwoord – iedereen waar links het niet mee eens is komt ervoor in aanmerking. Maar Hayek en Friedman waren trotse neoliberalen. Ze zagen het als hun plicht het liberalisme opnieuw uit te vinden.14 ‘We moeten van het bouwen van een vrije samenleving eens te meer een intellectueel avontuur maken,’ schreef Hayek. ‘Wat we missen is een liberaal Utopia.’15 Zelfs als je vindt dat ze schurken waren, dat we alle rampspoed van de afgelopen dertig jaar aan hen te danken hebben, dat ze het graaien hebben uitgevonden en hoofdverantwoordelijk zijn voor de financiele crisis die miljoenen mensen in ellende heeft gestort – zelfs dán kun je nog veel leren van Friedrich Hayek en Milton Friedman. De een kwam uit Wenen, de ander uit New York. Beiden geloofden ze in de kracht van ideeën. Jarenlang behoorden ze tot een kleine minderheid, een sekte bijna, die buiten de cocon van het mainstreamdenken opereerde. Maar samen hebben ze die cocon verbrijzeld. Samen hebben ze de wereld op zijn kop gezet, zoals geen dictator of multimiljardair hun dat na had kunnen doen. Ze maakten gehakt van het levenswerk van hun grote rivaal, de Britse econoom John Maynard Keynes. Met hem waren ze het over één ding eens: de ideeën van economen en filosofen zijn veel belangrijker dan de gevestigde belangen van zakenlui en politici. Het verhaal begint op 1 april 1947, bijna een jaar na de dood van Keynes. In een klein Zwitsers dorpje, Mont Pèlerin genaamd, kwamen veertig filosofen, historici en economen bijeen. Sommigen hadden weken op zee gezeten om erbij te kunnen zijn. Ze zouden later de Mont Pélerin Society worden genoemd. 203

In het Zwitserse dorpje kon vrijuit worden gesproken. Samen vormden de veertig denkers een kapitalistische verzetsgroep tegen een socialistische overmacht. ‘Er zijn nog maar weinig mensen over die geen socialist zijn,’ had Hayek, de initiatiefnemer van de bijeenkomst, eerder al verzucht. Zelfs een voorzichtige verdediging van de vrije markt werd in 1947 nog als door en door reactionair gezien. Hayek voelde zich ‘hopeloos misplaatst in zijn tijd’.16 Ook Milton Friedman was van de partij, op die eerste dag van april 1947. ‘Hier was ik dan, een jonge, naïeve Amerikaanse provinciaal,’ herinnerde hij zich later. ‘Ik ontmoette mensen van over de hele wereld, die allemaal dezelfde liberale principes waren toegedaan en die onder vuur lagen in hun eigen land. Maar sommigen van hen waren al beroemde wetenschappers, en anderen waren voorbestemd dat te worden.’17 Uiteindelijk zou de Mont Pèlerin Society maar liefst acht Nobelprijswinnaars voortbrengen. In 1947 kon niemand dat nog bevroeden. Grote delen van Europa lagen in puin. Tijdens de wederopbouw zouden de idealen van Keynes de boventoon voeren: volledige werkgelegenheid, het indammen van de vrije markt en het reguleren van het bankwezen. De oorlogsstaat werd omgevormd tot verzorgingsstaat. Toch waren dit de jaren waarin het neoliberalisme wortelschoot. De Mont Pèlerin Society groeide uit tot een van de belangrijkste denktanks van de twintigste eeuw. Het werd een broedplaats van ideeën, waar het gedachtegoed van Keynes ten grave werd gedragen. ‘Samen brachten ze een wereldwijde verandering van het beleid tot stand,’ schrijft de historicus Angus Burgin, ‘waarvan de gevolgen nog decennia zullen doorwerken.’18 In de jaren zeventig nam Friedman de voorzittershamer van Hayek over. De kleine Amerikaan met de grote bril overtrof de Oostenrijker in energie en enthousiasme. Onder zijn voorzitterschap radicaliseerde het genootschap. Eigenlijk was er geen probleem of Friedman gaf de overheid er de schuld van. En steeds zag hij de vrije markt als oplossing. Werkloosheid? Schaf het minimumloon af. Natuurramp? Laat bedrijven de hulp organiseren. Slechte scholen? Privatiseer het 204

onderwijs. Dure zorg? Ook privatiseren, en schaf dan ook meteen de inspectie af. Drugsmisbruik? Legaliseren en handelen maar. Friedman deed er alles aan om zijn ideeën aan de man te brengen. Lezingen, opiniestukken, radio- en televisieoptredens, boeken en ook een documentaire behoorden tot zijn repertoire. In het voorwoord van Capitalism and Freedom, zijn grootste bestseller, schreef hij dat het de taak van denkers is om alternatieven beschikbaar te houden. Ideeën die nu nog ‘politiek onmogelijk’ leken, zouden later ‘politiek onvermijdelijk’ kunnen worden. Het was alleen nog wachten op het juiste moment. Alleen een crisis, echt of ingebeeld, kon volgens Friedman een reële verandering brengen. ‘Als die crisis zich voordoet, hangt het antwoord erop af van de ideeën die op dat moment de ronde doen,’ schreef hij.19 En de crisis kwam, in 1973. In oktober van dat jaar stelde de Organisatie van Arabische olie-exporterende landen een embargo in. De inflatie rees meteen de pan uit, terwijl de recessie inzette. ‘Stagflatie’ wordt dit ook wel genoemd en het was iets wat helemaal niet kon volgens de Keynesiaanse modellen. Maar Friedman had het voorspeld. Hij beleefde zijn finest hour. De rest van zijn leven bleef Friedman erop hameren dat zijn succes ondenkbaar was zonder het voorwerk dat sinds 1947 was verricht. De opkomst van het neoliberalisme verliep als een estafette: de denktanks gaven het stokje door aan de journalisten, die het weer doorgaven aan de politiek. Onder de bekeerlingen bevonden zich de machtigste leiders van het Westen: Ronald Reagan en Margaret Thatcher. Toen de laatste eens werd gevraagd wat ze als haar grootste overwinning beschouwde, antwoordde ze: New Labour. Zelfs de sociaaldemocratische Labour Party had haar denkbeelden overgenomen. Ideeën die aanvankelijk als radicaal en marginaal waren afgedaan, gingen de wereld regeren.

205

De les van het neoliberalisme Links en rechts bestaan niet meer, hoor je nu vaak. Ik weet niet of dat waar is, maar wat ik wel weet is dat beide geen heldere visie op de toekomst hebben. Het is de ironie van het neoliberalisme: een gedachtegoed dat begon bij een Oostenrijker en een Amerikaan die heilig geloofden in de kracht van ideeën, knijpt de toevloed van nieuwe ideeën af. We zouden aan het ‘einde van de geschiedenis’ zijn gekomen, met de Westerse democratie als laatste station en de vrije consument als laatste mens.20 Tegen de tijd dat Friedman voorzitter werd van de Mont Pèlerin Society, in 1970, waren de meeste filosofen en historici al vertrokken. De debatten werden steeds technischer en economischer van aard. Met de komst van Friedman ving een tijdperk aan waarin economen de belangrijkste denkers van de westerse wereld werden.21 Dat tijdperk is nog altijd niet voorbij.22 We leven nu in een wereld van managers en technocraten. Zij bepalen de grenzen van het politiek denkbare. ‘Laten we gewoon de problemen oplossen,’ klinkt het dan. ‘Tijd om het huishoudboekje van de overheid op orde te brengen.’ Politieke keuzes worden voortdurend als een noodzaak gepresenteerd. Als iets neutraals, iets objectiefs ook – zo moet het, we kunnen niet anders. Keynes merkte het jaren geleden al op: ‘Praktische mannen, die denken dat ze immuun zijn voor welke intellectuele invloed dan ook, zijn meestal de slaaf van een of andere dode econoom.’23 Toen op 15 september 2008 Lehman Brothers viel en de grootste crisis sinds de jaren dertig begon, waren er geen echte alternatieven voorhanden. Het voorwerk was niet verricht. Intellectuelen, journalisten en politici hadden jarenlang betoogd dat we aan het einde van de ‘grote verhalen’ waren gekomen. Dat de ‘ideologische veren’ waren afgeschud. In de afgelopen jaren hebben we ons nog wel druk gemaakt over de vrijheid van meningsuiting. Politici en opiniemakers buitelden over elkaar heen in een discussie over de grenzen van het vrije woord. 206

Maar de vraag is: wat hebben we aan de vrijheid van meningsuiting als we niets nieuws te verkondigen hebben? Wat hebben we aan de vrijheid van verenging als we ons nergens bij aan willen sluiten? Wat hebben we aan de vrijheid van godsdienst als we nergens in geloven?24 Enerzijds wordt de wereld nog altijd rijker, veiliger en gezonder. Steeds meer mensen arriveren in Cocagne – en dat is een immense triomf. Maar anderzijds is het voor de inwoners van Luilekkerland hoog tijd om een nieuwe utopie op de kaart te zetten. Laten we opnieuw de zeilen hijsen. ‘Vooruitgang is de verwezenlijking van Utopia’s,’ schreef Oscar Wilde lang geleden. Een werkweek van 15 uur, een onvoorwaardelijk basisinkomen, het uitroeien van armoede, een ander belastingstelsel, nieuwe maatstaven van vooruitgang en een wereld zonder grenzen – het zijn nu nog zonderlinge dromen. Maar voor hoe lang? ‘Mensen twijfelen eraan of ideeën de belangrijkste motor van de geschiedenis zijn,’ schreef Hayek eens, toen nog bijna niemand van het neoliberalisme had gehoord. ‘Dat komt omdat we het zo moeilijk vinden ons voor te stellen dat ons geloof straks anders kan zijn dan nu.’25 Het kan wel een generatie duren, dacht Hayek, voordat nieuwe ideeën de overhand krijgen. Juist daarom zou er niet alleen behoefte zijn aan denkers met geduld, maar ook aan denkers met ‘de moed om utopisch te zijn.’ Laat dat de les zijn van Mont Pèlerin. Het is een les die iedere wereldverbeteraar in zijn oren mag knopen, voordat de klok weer twaalf uur slaat en er niets gebeurt, zoals zestig jaar geleden in een huiskamer in Chicago en zes jaar geleden over de hele wereld. Ideeën, hoe wereldvreemd ze ook zijn, kunnen de wereld veranderen. ‘Waarlijk,’ schreef Keynes, ‘de wereld wordt door weinig anders geregeerd.’26

207

Noten

1 De terugkeer van de utopie 1.

2.

3.

4. 5. 6.

7.

Dat wil zeggen: van minder dan 1,25 dollar per dag, net genoeg om in leven te blijven. Zie François Bourguignon en Christian Morrisson, ‘Inequality among World Citizens: 1820-1992’, The American Economic Review (september 2002). http://piketty.pse.ens.fr/files/ BourguignonMorrisson2002.pdf Gecorrigeerd naar inflatie. Een daklozenuitkering is in Nederland, inclusief vakantiegeld, ongeveer 10.000 dollar per jaar. Het naar koopkracht en inflatie gecorrigeerde bbp per hoofd van de bevolking in het Nederland van 1950 was, om precies te zijn, 7.408 dollar (volgens cijfers van gapminder.org). Van 1600 tot 1800 was dat tussen de 2000 en 2500 dollar. Zie de cijfers van de historicus Angus Maddison. J. Bolt en J. L. van Zanden, ‘The First Update of the Maddison Project; Re-Estimating Growth Before 1820’, Maddison Project Working Paper 4 (2013) http:// www.ggdc.net/maddison/maddison-project/home.htm Herman Pleij, Dromen van Cocagne. Middeleeuwse fantasieën over het volmaakte leven (1997) pag. 11. World Health Organization, ‘Obesity and overweight’, Fact sheet No. 311 (maart 2013). http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs311/en/ Manuel Eisner, ‘Long-Term Historical Trends in Violent Crime’, University of Chicago (2003) tabel 2. https://soci.ucalgary.ca/ brannigan/sites/soci.ucalgary.ca.brannigan/files/long-term-historicaltrends-of-violent-crime.pdf World Bank, ‘An update to the World Bank’s estimates of consumption poverty in the developing world’ (2012). http://siteresources. worldbank.org/intpovcalnet/Resources/Global_Poverty_ Update_2012_02-29-12.pdf

209

8. 9.

10. 11.

12. 13.

14.

15.

16.

17.

18.

J.O.’s, ‘Growth and other good things’, The Economist (1 mei 2013). http://www.economist.com/blogs/baobab/2013/05/development-africa un News Centre, ‘Deputy un chief calls for urgent action to tackle global sanitation crisis’ (21 maart 2013). http://www.un.org/apps/news/ story.asp?NewsID=44452#.U5g2oZR_vfY Dat blijkt uit cijfers van Internet Live Stats. Zie: www.internetlivestats. com Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie was in het jaar 2000 de gemiddelde Afrikaanse levensverwachting 50 jaar bij geboorte. In 2012 was dat 58 jaar. Zie: http://www.who.int/gho/mortality_burden_ disease/life_tables/situation_trends_text/en/ Dat blijkt uit cijfers van de Wereldbank: http://apps.who.int/gho/data/ view.main.700?lang=en De dagelijkse calorie-inname per persoon steeg van 2600 in 1990 naar 2840 in 2012 (in Sub-Saharisch Afrika van 2.180 naar 2.380). Miina Porka et al., ‘From Food Insufficiency towards Trade Dependency: A Historical Analysis of Global Food Availability’, Plos One (18 december 2013). http://www.plosone.org/article/info:doi/10.1371/journal. pone.0082714 Bjørn Lomborg, ‘Setting the Right Global Goals’, Project Syndicate (20 mei 2014). http://www.project-syndicate.org/commentary/bj-rnlomborg-identifies-the-areas-in-which-increased-developmentspending-can-do-the-most-good Een van hen is Audrey de Grey, van de Universiteit van Cambridge. Bekijk zijn ted-talk hier: http://www.ted.com/talks/aubrey_de_grey_ says_we_can_avoid_aging Peter F. Orazem, ‘Challenge Paper: Education’, Copenhagen Consensus Center (april 2014). http://copenhagenconsensus.com/ publication/education Zie voor deze cijfers (en veel van de andere cijfers sinds 1990): United Nations, ‘Millenium Goals Report’ (2013) http://www.un.org/ millenniumgoals/pdf/report-2013/mdg-report-2013-english.pdf unesco, ‘Adult and youth literacy’, uis Fact Sheet (september 2013) http://www.uis.unesco.org/literacy/Documents/fs26-2013-literacy-en. pdf.

210

19.

20.

21.

22.

23. 24.

25. 26.

‘Where have all the burglars gone?’, The Economist (18 juli 2013). http:// www.economist.com/news/briefing/21582041-rich-world-seeing-lessand-less-crime-even-face-high-unemployment-and-economic Francis Fukuyama, ‘The End of History?’, The National Interest (zomer 1989). http://ps321.community.uaf.edu/files/2012/10/Fukuyama-Endof-history-article.pdf Rob Wile, ‘Parents Across The Developed World Say Their Kids Are Screwed’, Business Insider (10 juni 2014). http://www.businessinsider. com/citi-children-financial-well-being-survey-2014-6 Lyman Tower Sargent, Utopianism. A Very Short Introduction (2010) pag. 12. Neem deze Boeddhistische variant op Luilekkerland: ‘Wanneer ze honger hebben hoeven ze alleen maar rijst op een zekere grote steen te plaatsen, waar dan een vlam uitkomt zodat het voedsel wordt klaargemaakt.’ Noem het de utopie van de magnetron. Wij realiseerden hem nadat een reep chocola in de broekzak van uitvinder Percy Spencer (1894-1970) was gesmolten, terwijl hij voor het Amerikaanse leger aan een radar werkte. Spencer bedacht toen dat je microgolven niet alleen kunt gebruiken om de vijand te detecteren, maar ook om je prakje op te warmen. Geciteerd in Lyman Tower Sargent, Utopianism, pag. 10. Zie voor Nederland: Jacques Thomassen, Carolien van Ham, Rudy Andeweg, De wankele democratie. Heeft de democratie haar beste tijd gehad? (2014) pag. 56. Zie voor Engeland: James Adams, Jane Green en Caitlin Milazzo, ‘Has the British Public Depolarized Along With Political Elites? An American Perspective on British Public Opinion’, Comparative Political Studies (april 2012). http://cps.sagepub.com/ content/45/4/507 Zie Alain de Botton, Religion for Atheists (2012) hoofdstuk 3. Het is niet dat we niet anders willen. Integendeel, uit onderzoek na onderzoek blijkt dat de overgrote meerderheid van de bevolking in alle rijke landen zich zorgen maakt over het materialisme, het individualisme en de hardheid van de moderne cultuur. Uit een nationale peiling in de vs bleek dat de meeste Amerikanen ‘wegwillen van de hebzucht en losbandigheid, naar een manier van leven die meer gericht is op waarden, gemeenschap en familie’. Geciteerd in: Richard Wilkinson en Kate Pickett, The Spirit Level. Why Equality is Better for Everyone (2010) pag. 4. Uit onderzoek van het Sociaal en

211

27. 28.

29. 30.

31.

32.

33.

34.

35.

36.

Cultureel Bureau blijkt dat ook Nederlanders wegwillen van de prestatiecultuur, en verlangen naar minder hardheid en meer solidariteit. Vrij naar de film Fight Club, hoogleraar duurzaamheid Tim Jackson en nog honderd anderen met varianten op deze quote. Don Peck, ‘How A New Jobless Era Will Transform America’, The Atlantic (maart 2010). http://www.theatlantic.com/magazine/ archive/2010/03/how-a-new-jobless-era-will-transformamerica/307919/ Wilkinson en Pickett, The Spirit Level, p 34. World Health Organization, ‘Health for the World’s Adolescents A second chance in the second decade’ (juni 2014). http://apps.who.int/ iris/bitstream/10665/112750/1/WHO_FWC_MCA_14.05_eng.pdf?ua=1 Wilkinson en Pickett, pagina 36. Het gaat hier om NoordAmerikaanse jongeren, maar in andere rijke landen is dezelfde trend zichtbaar. Zo vindt – volgens onderzoeksbureau Motivaction – bijna 70 procent van de Nederlandse jongeren zichzelf ‘heel bijzonder’. Zie: Carien ten Have, ‘Jongere vindt zichzelf al gauw behoorlijk goed’, de Volkskrant (16 juni 2011). http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2844/ Archief/archief/article/detail/2445920/2011/06/16/Jongere-vindtzichzelf-al-gauw-behoorlijk-goed.dhtml Toen ik dit een tijdje geleden aan een oude vrouw vertelde die de Tweede Wereldoorlog nog had meegemaakt, riep ze uit: ‘Is het al zo erg met de crisis?!’ Ik stelde haar gerust door te vertellen dat ik het hier over dezelfde merken boxershorts had. Geciteerd in: Ashlee Vance, ‘This Tech Bubble Is Different’, Businessweek (14 april 2011). http://www.businessweek.com/magazine/ content/11_17/b4225060960537.htm John Maynard Keynes, ‘Economic Possibilities for our Grandchildren’ (1930), Essays in Persuasion. http://www.econ.yale.edu/smith/ econ116a/keynes1.pdf Russell Jacoby, Picture Imperfect: Utopian Thought for an Anti-Utopian Age (2005). Zie ook mijn vorige boek, De geschiedenis van de vooruitgang (2013), waarin ik Jacoby’s onderscheid tussen de twee vormen van utopisch denken verder toelicht. George Kateb, geciteerd in: Lyman Tower Sargent, Utopianism. A Very Short Introduction (2010) pag. 107.

212

37.

Branko Milanovic, ‘Global Inequality: From Class to Location, from Proletarians to Migrants’, World Bank Policy Research Working Paper (september 2011). http://elibrary.worldbank.org/doi/ book/10.1596/1813-9450-5820

2 Een werkweek van vijftien uur 1.

2.

3.

4. 5. 6. 7.

8.

9. 10.

11. 12.

John Maynard Keynes, ‘Economic Possibilities for our Grandchildren’ (1930), Essays in Persuasion. http://www.econ.yale.edu/smith/ econ116a/keynes1.pdf Keynes, A Tract on Monetary Reform (1923), hoofdstuk 3. Dit is het volledige citaat: ‘In the long run we are all dead. Economists set themselves too easy, too useless a task if in tempestuous seasons they can only tell us that when the storm is long past the ocean is flat again.’ John Stuart Mill, Principles of Political Economy with some of their Applications to Social Philosophy (1848) Book IV, Chapter VI. http:// www.econlib.org/library/Mill/mlp61.html#Bk.IV,Ch.VI Dit citaat komt uit een essay van Bertrand Russell, ‘In Praise of Idleness’ (1932). http://www.zpub.com/notes/idle.html Benjamin Kline Hunnicutt, ‘The End of Shorter Hours’, Labor History (zomer 1984) 373-404. Ibidem. Samuel Crowther, ‘Henry Ford: Why I Favor Five Days’ Work With Six Days’ Pay’, World’s Work. http://en.wikisource.org/wiki/henry_ ford:_Why_I_Favor_Five_Days’_Work_With_Six_Days’_Pay Andrew Simms en Molly Conisbee, ‘National Gardening Leave’, in: Anna Coote en Jane Franklin (red.), Time on our side. Why we all need a shorter workweek (2013) pag. 155. Bertrand Russell, ‘In Praise of Idleness’. ‘Nixon Defends 4-Day Week Claim’, The Milwaukee Sentinel (25 september, 1956). http://news.google.com/newspapers?nid=1368&dat= 19560925&id=sxbraaaaibaj&sjid=A8EAAAAIBAJ&pg=7009,2306392 Jared Cohen, Human Robots in Myth and Science (1966). Hillel Ruskin (red.), Leisure, Toward a Theory and Policy (1984) pag. 152.

213

13.

Isaac Asimov, ‘Visit to the World’s Fair of 2014’, The New York Times (16 augustus 1964). http://www.nytimes.com/books/97/03/23/lifetimes/ asi-v-fair.html 14. Geciteerd in: Daniel Akst, ‘What Can We Learn From Past Anxiety Over Automation?’, The Wilson Quarterly (zomer 2013). http:// wilsonquarterly.com/quarterly/summer-2014-where-have-all-thejobs-gone/theres-much-learn-from-past-anxiety-over-automation/ 15. De scene uit The Jetsons die ik hier beschrijf komt uit aflevering 19 van seizoen 1. 16. Sangheon Lee, Deirdre McCann en Jon C. Messenger, Working Time Around the World. Trends in working hours, laws and policies in a global comparative perspective (2007). http://www.ilo.org/wcmsp5/ groups/public/@dgreports/@dcomm/@publ/documents/publication/ wcms_104895.pdf 17. Rasmussen Reports, ‘Just 31% Work A 40-Hour Week’. http://www. rasmussenreports.com/public_content/lifestyle/general_lifestyle/ december_2013/just_31_work_a_40_hour_week 18. Wall Street Journal Staff, Here Comes Tomorrow! Living and Working in the Year 2000 (1967). 19. Hanna Rosin, ‘The End of Men’, The Atlantic. http://www.theatlantic. com/magazine/archive/2010/07/the-end-of-men/308135/2/ 20. New Economics Foundation, 21 Hours. Why a Shorter Working Week Can Help Us All to Flourish in the 21st Century, pag. 10. http://www. neweconomics.org/publications/entry/21-hours 21. Geciteerd in: Mirjam Schöttelndreier, ‘Nederlanders leven vooral om te werken,’ De Volkskrant (29 januari 2001). 22. D’Vera Cohn, ‘Do Parents Spend Enough Time With Their Children?’, Population Reference Bureau (januari 2007). http://www.prb.org/ Publications/Articles/2007/ DoParentsSpendEnoughTimeWithTheirChildren.aspx 23. Freek Bucx, Gezinsrapport 2011. Een portret van het gezinsleven in Nederland (Sociaal en Cultureel Planbureau, 2011). http://www.scp.nl/ Publicaties/Alle_publicaties/Publicaties_2011/Gezinsrapport_2011 24. Rebecca Rosen, ‘America’s Workers: Stressed Out, Overwhelmed, Totally Exhausted’, The Atlantic. http://www.theatlantic.com/business/ archive/2014/03/americas-workers-stressed-out-overwhelmed-totallyexhausted/284615/

214

25.

26.

27.

28.

29. 30. 31.

32. 33.

34. 35.

36.

Sociaal en Cultureel Planbureau, Nederland in een dag. Tijdsbesteding in Nederland vergeleken met die in vijftien andere Europese landen (2011) Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden 2012 http://www. monitorarbeid.tno.nl/dynamics/modules/SFIL0100/view.php?fil_ Id=53 Derek Thompson, ‘Are We Truly Overworked? An Investigation—in 6 Charts’, The Atlantic. ‘http://www.theatlantic.com/magazine/ archive/2013/06/are-we-truly-overworked/309321/ Pixmania, ‘Smart Devices Add 1.2 Hours to Our Work Day’. http:// www.journalism.co.uk/press-releases/smart-devices-add-1-2-hoursto-our-work-day-/s66/a551171/ Ik heb deze berekeningen gemaakt met behulp van de website www. gapminder.org. Geciteerd in: Herman Pleij, Dromen van Cocagne, pag. 49. Juliet Schor, The Overworked American. The Unexpected Decline of Leisure (1992), pag 47. Overigens werkten jagers en verzamelaars waarschijnlijk nog minder. Archeologen schatten hun werkweek op hoogstens 20 uur. Benjamin Kline Hunnicut, Kellogg’s Six-Hour Day (1996) pag. 35. Adam Smith schreef in zijn klassieker The Wealth of Nations: ‘The man who works so moderately as to be able to work constantly, not only preserves his health the longest, but in the course of the year, executes the greatest quantity of works.’ Benjamin Kline Hunnicut, Kellogg’s Six-Hour Day (1996) pag. 62. Tijdens de Tweede Wereldoorlog ging de werkdag van Kellogg even terug naar acht uur, maar na de oorlog stemde een overgrote meerderheid van de werknemers weer voor de zesurige werkdag. Pas toen de managers van de cornflakesfabrieken zelf de werktijden mochten gaan bepalen, schroefden ze een voor een de werkdag weer op naar acht uur. Volgens professor Benjamin Kline Hunnicut van de Universiteit van Iowa was het vooral de druk van buitenaf – om even hard te werken en te consumeren als de buren – die de zesurige werkdag de das omdeed. Toch zou het nog tot 1985 duren voordat de laatste 530 cornflakebereiders hun 6-urige shifts vaarwel zeiden. New Economics Foundation, 21 hours, pag. 11.

215

37.

Een recent onderzoek naar experimenten met zelfstandig werken, die sinds de vroege twintigste eeuw zijn gedaan, concludeerde dat zeggenschap en controle veel belangrijker zijn dan het aantal uren dat we werken. Wie over zijn eigen tijd beschikt, is gemotiveerder en levert een beter resultaat af. Zie: M. Travis Maynard, Lucy L. Gilson en John E. Mathieu, ‘Empowerment—Fad or Fab? A Multilevel Review of the Past Two Decades of Research’, Journal of Management (juli 2012). http://jom.sagepub.com/content/38/4/1231 38. Sara Robinson, ‘Bring Back the 40-Hour Work Week’, Salon. http:// www.salon.com/2012/03/14/bring_back_the_40_hour_work_week 39. oecd, ‘Average Annual Hours Actually Worked Per Worker’. https:// stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=anhrs . Vergelijk dat ook met Duitsland, de economische motor van Europa, waar het aantal uren per werknemer per jaar op slechts 1397 ligt, net iets hoger dan in Nederland. 40. World Economic Forum, ‘The Global Competitiveness Report 2013–2014’, pag. 15. http://www3.weforum.org/docs/ wef_GlobalCompetitivenessReport_2013-14.pdf 41. Zie voor een overzicht: Nicholas Ashford en Giorgos Kallis, ‘A Four-day Workweek: A Policy for Improving Employment and Environmental Conditions in Europe’, European Financial Review (april 2013). http://www.europeanfinancialreview.com/?p=6601 42. Christian Kroll en Sebastian Pokutta, ‘Just a Perfect Day? Developing a Happiness Optimised Day Schedule’, Journal of Economic Psychology (februari 2013). http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/ S0167487012001158 43. David Rosnick, Reduced Work Hours as a Means of Slowing Climate Change (Center for Economic and Policy Research). http://www.cepr. net/documents/publications/climate-change-workshare-2013-02.pdf 44. Kyle Knight, Eugene A. Rosa and Juliet B. Schor, ‘Reducing Growth to Achieve Environmental Sustainability: The Role of Work Hours’. http://www.peri.umass.edu/fileadmin/pdf/working_papers/working_ papers_301-350/4.2KnightRosaSchor.pdf 45. Uit deze studie bleek dat coassistenten in een ziekenhuis meer dan vijf keer zoveel zware diagnostische fouten maken in een te lange werkweek dan in een gewone. Christopher P. Landrigan et al., ‘Effect of Reducing Interns’ Work Hours on Serious Medical Errors in

216

Intensive Care Units’ The New England Journal of Medicine (oktober 2004). http://www.nejm.org/doi/full/10.1056/nejmoa041406 Uit een berg onderzoek blijkt bovendien dat te hard werken ook slecht is voor je gezondheid. Zie deze metastudie: Kate Sparks et al, ‘The Effects of Hours of Work on Health: A Meta-Analytic Review’, Journal of Occupational and Organizational Psychology (augustus 2011). http:// onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.2044-8325.1997.tb00656.x/abstract 46. Jon C. Messenger en Naj Ghosheh, ‘Work Sharing during the Great Recession’ (International Labour Organisation). http://www.ilo.org/ wcmsp5/groups/public/---dgreports/---dcomm/---publ/documents/ publication/wcms_187627.pdf 47. In Duitsland, dat van alle Europese landen het sterkste uit de crisis is gekomen, zijn er honderdduizenden banen mee gered. Zie ook: Nicholas Ashford en Giorgos Kallis, ‘A Four-day Workweek’. http:// www.europeanfinancialreview.com/?p=6601 48. Andreas Kotsadam en Henning Finseraas, ‘The State Intervenes in the Battle of the Sexes: Causal Effects of Paternity Leave’, Social Science Research (november 2011). http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0049089X11001153 49. Ankita Patnaik, ‘Merging Spheres: The Role of Policy in Promoting Dual-Earner Dual-Carer Households’, Population Association of America 2014 Annual Meeting. http://paa2014.princeton.edu/ abstracts/140165 50. Arlie Hochschild, ‘The Business Case for Paternity Leave’, The Atlantic (23 december 2013). http://www.theatlantic.com/business/ archive/2013/12/the-business-case-for-paternity-leave/282593/ 51. Zie ook: Rutger Bregman, ‘Zo krijg je mannen achter het aanrecht,’ De Correspondent. https://decorrespondent.nl/685/zo-krijg-je-mannenachter-het-aanrecht/26334825-a492b4c6 52. Niels Ebdrup, ‘We Should Only Work 25 Hours a Week, Argues Professor’, Science Nordic (3 februari 2013). http://sciencenordic.com/ we-should-only-work-25-hours-week-argues-professor. 53. Erik Rauch, ‘Productivity and the Workweek’. http://groups.csail.mit. edu/mac/users/rauch/worktime 54. David Graeber, ‘On the Phenomenon of Bullshit Jobs’, Strike! Magazine (17 augustus 2013). http://www.strikemag.org/bullshit-jobs

217

55.

Zie: Tony Schwartz en Christine Poratz, ‘Why You Hate Work’, The New York Times (30 mei 2014). http://www.nytimes.com/2014/06/01/ opinion/sunday/why-you-hate-work.html?_r=1 56. Zie voor een overzicht: Jonathan Gershuny en Kimberly Fisher, ‘Post-Industrious Society: Why Work Time Will Not Disappear for Our Grandchildren’. 57. Richard Layard, Happiness (2005) pag. 64. Zie ook: Don Peck, ‘How a New Jobless Era Will Transform America’, The Atlantic (maart 2010). http://www.theatlantic.com/magazine/archive/2010/03/ how-a-new-jobless-era-will-transform-america/307919/ 58. Dat we minder willen werken blijkt in Nederland uit onderzoek van onder andere tno, Synovate, nationalevacaturebank.nl en de Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden. Zie voor een overzicht in andere landen: Robert Skidelsky en Edward Skidelsky, How Much is Enough? The Love of Money and the Case for the Good Life (2012) pag. 29-30. En zie ook: Juliet Schor, ‘The Triple Dividend’, in: Anna Coote en Jane Franklin (red.), Time on Our Side. Why We All Need a Shorter Workweek (2013) pag. 14. 59. Carl Honoré, In Praise of Slow (2004), hoofdstuk 8. 60. Juliet Schor, The Overworked American, pag. 66. 61. Denk aan kosten voor training, pensioen, werkloosheidsverzekering en (in landen als de vs) ziektekosten. In de meeste landen zijn deze ‘hour-invariant costs’ gestegen in de afgelopen jaren. Zie: Juliet Schor, ‘The Triple Dividend’, pag. 9. 62. Onderzoeksbureau Nielsen, ‘Americans Watching More TV Than Ever’. http://www.nielsen.com/us/en/newswire/2009/americanswatching-more-tv-than-ever.html. Zie ook: http://www.statisticbrain. com/television-watching-statistics 63. Bertrand Russell, In Praise of Idleness (1932).

3 Waarom we iedereen gratis geld moeten geven 1.

Dit is een zeer conservatieve schatting. Een studie van de Britse overheid komt uit op 30.000 pond per dakloze per jaar (zorg, politie, justitie, etc.). In dit geval zal het bedrag nog veel hoger hebben gelegen, omdat het om de meest notoire daklozen ging. In het onderzoek worden bedragen van wel 400.000 pond genoemd – en dat

218

2.

3. 4. 5.

6.

7.

8.

9.

voor één dakloze per jaar. Zie: Department for Communities and Local Government, ‘Evidence Review of the Costs of Homelessness’ (augustus 2012). https://www.gov.uk/government/uploads/system/ uploads/attachment_data/file/7596/2200485.pdf De Joseph Rowntree Foundation heeft een uitgebreid rapport over het experiment gepubliceerd, waarin alle citaten terug zijn te vinden. Zie Juliette Hough en Becky Rice, Providing Personalised Support to Rough Sleepers. An Evaluation of the City of London Pilot (2010). http://www. jrf.org.uk/publications/support-rough-sleepers-london. Zie voor nog een evaluatie: Liz Blackender en Jo Prestidge, ‘Pan London Personalised Budgets for Rough Sleepers’, Journal of Integrated Care (januari 2014). http://www.emeraldinsight.com/journals. htm?articleid=17104939& In 2013 was het project in The City uitgebreid naar 28 daklozen, waarvan 20 al een dak boven hun hoofd hadden. ‘Cutting Out the Middle Men’, The Economist (4 november 2010). http://www.economist.com/node/17420321 Geciteerd in: Jacob Goldstein, ‘Is It Nuts to Give to the Poor Without Strings Attached?’, The New York Times (13 augustus 2013). http://www. nytimes.com/2013/08/18/magazine/is-it-nuts-to-give-to-the-poorwithout-strings-attached.html Johannes Haushofery en Jeremy Shapiroz, ‘Policy Brief: Impacts of Unconditional Cash Transfers’. http://web.mit.edu/joha/www/ publications/Haushofer_Shapiro_Policy_Brief_UCT_2013.10.22.pdf Volgens GiveWell, een prestigieus onderzoeksbureau dat op het moment van schrijven (zomer 2014) al 136 goede doelen grondig heeft geëvalueerd, is GiveDirectly de allerbeste keuze voor donoren. Christopher Blattman, Nathan Fiala en Sebastian Martinez, ‘Generating Skilled Self-Employment in Developing Countries: Experimental Evidence from Uganda’, Quarterly Journal of Economics (14 november 2013). http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_ id=2268552 Christopher Blattman et al., An Experimental Assessment of the Women’s Income Generating Support (WINGS) Program in Uganda (april 2013). http://www.poverty-action.org/sites/default/files/wings_ full_policy_report_0.pdf

219

10.

11.

12.

13. 14.

15. 16.

17.

Zie ook: Isobel Coleman, ‘Fighting Poverty with Unconditional Cash’, Council on Foreign Relations (12 december 2013). http://blogs.cfr.org/ development-channel/2013/12/12/fighting-poverty-withunconditional-cash/ Christopher Blattman et al., ‘The Returns to Cash and Microenterprise Support Among the Ultra-Poor: A Field Experiment’. http://papers. ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2439488 Hier een selectie van studies naar de effecten van voorwaardelijke en onvoorwaardelijke ‘cash grants’. Uit Zuid-Afrika: Jorge M. Agüero en Michael R. Carter, ‘The Impact of Unconditional Cash Transfers on Nutrition: The South African Child Support Grant’, University of Cape Town (augustus 2010) http:// agecon.ucdavis.edu/people/faculty/michael-carter/docs/csg.pdf Uit Malawi: W.K. Luseno et al., ‘A Multilevel Analysis of the Effect of Malawi’s Social Cash Transfer Pilot Scheme on School-Age Children’s health’, Health Policy Plan (mei 2013). http://www.ncbi.nlm.nih.gov/ pubmed/23661614 Ook uit Malawi: Sarah Baird et al, ‘The Short-Term Impacts of a Schooling Conditional Cash Transfer Program on the Sexual Behavior of Young Women’. http://irps.ucsd.edu/assets/033/10615.pdf Charles Kenny, ‘For Fighting Poverty, Cash Is Surprisingly Effective’, Business Week (3 juni 2013). http://www.businessweek.com/ articles/2013-06-03/for-fighting-poverty-cash-is-surprisingly-effective Joseph Hanlon et al., Just Give Money to the Poor (2010) pag. 6. Armando Barrientos en David Hulme, ‘Just Give Money to the Poor. The Development Revolution from the Global South’ (presentatie voor de oeso). http://www.oecd.org/dev/pgd/46240619.pdf Chistopher Blattman en Paul Niehaus, ‘Show Them the Money. Why Giving Cash Helps Alleviate Poverty’, Foreign Affairs (mei/juni 2014). David McKenzie en Christopher Woodruf, ‘What Are We Learning from Business Training and Entrepreneurship Evaluations around the Developing World?’, World Bank Policy Research Working Paper (september 2012). http://elibrary.worldbank.org/doi/pdf/10.1596/18139450-6202 Joseph Hanlon et al., Just Give Money to the Poor (2010) pag. 4. Natuurlijk kunnen cashtransfers niet alles oplossen – er worden geen bruggen mee gebouwd of vredes mee gesticht. Maar ze maken een

220

18.

19. 20.

21.

22.

23.

24.

groot verschil. Cash transfers ‘are as close as you can come to a magic bullet in development,’ merkt Nancy Birdsall op, de president van de Center of Global Development in Washington. Geciteerd in: Just Give Money to the Poor, pag. 61. Deze daling was overigens niet statistisch significant, dus in de meeste gevallen hebben cash transfers geen effect op de hoogte van tabak- en alcoholconsumptie. Zie: David K. Evans en Anna Popova, ‘Cash Transfers and Temptation Goods. A Review of Global Evidence’, World Bank Policy Research Working Papers (mei 2014). http:// www-wds.worldbank.org/external/default/wdsContentServer/wdsp/ ib/2014/05/21/000158349_20140521143938/Rendered/pdf/wps6886.pdf Blattman en Niehaus, ‘Show Them the Money’. James Riccio, ‘Sharing Lessons from the First Conditional Cash Transfer Program in the United States’, National Poverty Center (september 2010). http://www.npc.umich.edu/publications/policy_ briefs/brief22/policybrief22.pdf Anna Aizer, ‘The Long Term Impact of Cash Transfers to Poor Families’, nber Working Paper (mei 2014) http://www.nber.org/ papers/w20103?utm_campaign=ntw&utm_medium=email&utm_ source=ntw The Lancet schreef in 2009: ‘Emerging data from cash transfers, conditional or unconditional, largely dispel the counter arguments that these programmes prevent adults from seeking work or create a dependency culture which perpetuates intergenerational poverty.’ Zie: The Lancet Editorial, ‘Cash Transfers for Children. Investing into the Future’, The Lancet (2009). Claudia Haarmann et al., ‘Making the Difference! The big in Namibia’, Assessment Report (april 2009), pag. VII. http://www.bignam.org/ Publications/big_Assessment_report_08b.pdf Onder andere: Thomas Paine, John Stuart Mill, H.G. Wells, George Bernard Shaw, John Kenneth Galbraith, Jan Tinbergen, Martin Luther King en Bertrand Russell. En trouwens: vrijwel nergens is er zo intensief over gedebatteerd als in Nederland. Partijen zo divers als PvdA, vvd, GroenLinks en D66 hebben erover nagedacht. Het Centraal Planbureau heeft het doorgerekend en halverwege de jaren tachtig adviseerde de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid het in de praktijk te brengen.

221

25.

26.

27.

28.

29. 30.

31. 32.

33.

Zie bijvoorbeeld: Matt Zwolinski, ‘Why Did Hayek Support a Basic Income?’, Libertarianism.org (23 december 2013). http://www. libertarianism.org/columns/why-did-hayek-support-basic-income Robert van der Veen en Philippe van Parijs, ‘A Capitalist Road to Communism’, Theory & Society (1986). http://www.ssc.wisc. edu/~wright/eru_files/pvp-cap-road.pdf Dit is een citaat van een conservatieve voorstander van het basisinkomen, Charles Murray. Geciteerd in: Annie Lowrey, ‘Switzerland’s Proposal to Pay People for Being Alive’, The New York Times (12 november 2013). http://www.nytimes.com/2013/11/17/ magazine/switzerlands-proposal-to-pay-people-for-being-alive.html Geciteerd in: Lindor Reynolds, ‘Dauphin’s Great Experiment’, Winnipeg Free Press (12 maart 2009). http://www.winnipegfreepress. com/local/dauphins-great-experiment.html Ik heb het hier en in het vervolg over Amerikaanse dollars. Geciteerd in: Vivian Belik, ‘A Town Without Poverty?’, The Dominion (5 september 2011). http://www.dominionpaper.ca/articles/4100 ‘Voor veel economen was het probleem dat je werken zou ontmoedigen’, merkt ook Wayne Simpson op, een andere econoom die Mincome heeft bestudeerd. ‘Maar het bewijs laat zien dat dit lang niet zo erg was als een deel van de literatuur had gesuggereerd.’ Geciteerd in: Annie Lowrey, ‘Switzerland’s Proposal to Pay People for Being Alive’. Dat zei ze in een lezing die op Vimeo te vinden is: http://vimeo. com/56648023. Evelyn Forget, ‘The town with no poverty’, University of Manitoba (februari 2011) http://public.econ.duke.edu/~erw/197/forget-cea%20 (2).pdf Uit later onderzoek bleek dat zelfs die 9 procent waarschijnlijk overdreven is. De oorspronkelijke studie ging uit van inkomsten die door de deelnemers zelf gerapporteerd waren. Toen deze cijfers werden vergeleken met cijfers van de overheid, bleek dat een significant deel van de inkomsten niet was opgegeven. Toen onderzoekers daarvoor corrigeerden, bleek dat er nauwelijks minder was gewerkt. Zie: Dylan Matthews, ‘A guaranteed income for every American would eliminate poverty — and it wouldn’t destroy the economy’, Vox.com (23 juli 2014) http://www.vox.

222

com/2014/7/23/5925041/guaranteed-income-basic-poverty-gobrylabor-supply 34. Geciteerd in: Allan Sheahen, ‘Why Not Guarantee Everyone a Job? Why the Negative Income Tax Experiments of the 1970s Were Successful.’ usbig Discussion Paper (februari 2002). http://www.usbig. net/papers/013-Sheahen.doc De onderzoekers dachten dat er uiteindelijk zelfs meer gewerkt zou worden, mits de overheid extra banen zou creëren. ‘Any reduction in work effort caused by cash assistance would be more than offset by the increased employment opportunities provided in public service jobs.’ 35. Dylan Matthews, ‘A Guaranteed Income for Every American Would Eliminate Poverty’. 36. ‘Economists Urge Assured Income’, The New York Times (28 mei 1968). 37. Brian Steensland, The Failed Welfare Revolution. America’s Struggle over Guaranteed Income Policy (2008) pag. 123. 38. Geciteerd in: Allan Sheahan, Basic Income Guarantee. Your Right to Economic Security (2012) pag. 8. 39. Steensland, The Failed Welfare Revolution, pag. 69. 40. Geciteerd in: Peter Passell en Leonard Ross, ‘Daniel Moynihan and President-Elect Nixon: How Charity Didn’t Begin at Home’, The New York Times (14 januari 1973). http://www.nytimes.com/ books/98/10/04/specials/moynihan-income.html 41. Geciteerd in: Leland G. Neuberg, ‘Emergence and Defeat of Nixon’s Family Assistance Plan’, usbig Discussion Paper (Januari 2004). www. usbig.net/papers/066-Neuberg-FAP2.doc 42. Bruce Bartlett, ‘Rethinking the Idea of a Basic Income for All’, New York Times Economix (10 december 2013). http://economix.blogs. nytimes.com/2013/12/10/rethinking-the-idea-of-a-basic-income-forall 43. Brian Steensland, The Failed Welfare Revolution, pag. 157. 44. Glen G. Cain en Douglas Wissoker, ‘A Reanalysis of Marital Stability in the Seattle-Denver Income Maintenance Experiment’, Institute for Research on Poverty (januari 1988). http://www.irp.wisc.edu/ publications/dps/pdfs/dp85788.pdf 45. Dat bleek uit een peiling van Harris in 1969. Mike Alberti, Kevin C. Brown, ‘Guaranteed Income’s Moment in the Sun’, Remapping Debate.

223

http://www.remappingdebate.org/article/guaranteedincome%E2%80%99s-moment-sun?page=0,0 46. Matt Bruenig, ‘How a Universal Basic Income Would Affect Poverty’, Demos (3 oktober 2013). http://www.demos.org/blog/10/3/13/ how-universal-basic-income-would-affect-poverty 47. Linda J. Bilmes, ‘The Financial Legacy of Iraq and Afghanistan: How Wartime Spending Decisions Will Constrain Future National Security Budgets’, Faculty Research Working Paper Series (maart 2013). https:// research.hks.harvard.edu/publications/getFile.aspx?Id=923 48. Of neem dit kleine gedachte-experiment. Een basisinkomen van 1,25 dollar per dag voor alle wereldburgers zou 3 biljoen per jaar kosten – 3,5 procent van het mondiale bbp. Een even hoge uitkering voor de 1,3 miljard allerarmsten zou minder dan 600 miljard kosten, ongeveer 0,7 procent van het wereldwijde bbp. De extreme armoede zou er volledig mee zijn uitgeroeid. 49. Walter Korpi and Joakim Palme, ‘The Paradox of Redistribution and Strategies of Equality: Welfare State Institutions, Inequality and Poverty in the Western Countries’, American Sociological Review (oktober 1998). http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10. 1.1.111.2584&rep=rep1&type=pdf 50. Wim van Oorschot, ‘Globalization, the European Welfare State, and Protection of the Poor’, in: A. Suszycki and I. Karolewski (red.) Citizenship and Identity in the Welfare State (2013), pag. 37-50. Zie ook dit blog van de sociologe Femke Roosma: http://www.femkeroosma. com/4/post/2014/02/een-armoedige-verzorgingsstaat.html. 51. Alaska is hier het beste voorbeeld van. Het is de enige politieke eenheid die een universeel, onvoorwaardelijk basisinkomen (van iets meer dan 1000 dollar per jaar) heeft ingevoerd, gefinancierd met oliegeld. De steun voor dit basisinkomen is vrijwel unaniem. Volgens professor Scott Goldsmith van de Universiteit van Alaska in Anchorage zou het politieke zelfmoord zijn voor iedere politicus om daar vraagtekens bij te zetten. Mede dankzij het kleine basisinkomen is Alaska de Amerikaanse staat met de kleinste ongelijkheid. Zie: Scott Goldsmith, ‘The Alaska Permanent Fund Dividend: An Experiment in Wealth Distribution’, 9th International Congress BIEN (12 september 2002). http://www.basicincome.org/bien/pdf/2002Goldsmith.pdf

224

52.

53.

54.

Uit studies naar het gedrag van loterijwinnaars blijkt dat zelfs zulke geluksvogels hun baan zelden opzeggen, hoogstens om iets meer tijd door te brengen met hun kinderen of om ander werk te zoeken. Zie deze beroemde studie: Roy Kaplan, ‘Lottery winners: The Myth and Reality’, Journal of gambling behaviour (herfst 1987) pag. 168-178. Denk aan gevangenen, die gevoed worden en een dak boven hun hoofd hebben. Geweldig, zou je zeggen: lekker niets doen. Maar nee, in veel gevangenissen wordt werkloosheid juist als straf gebruikt. Als iemand zich niet gedraagt, mag hij niet mee naar de werkplaats of de keuken. Bijna iedereen wil iets bijdragen, al neemt dat niet weg dat de betekenis van de woorden ‘werk’ en ‘werkloosheid’ kunnen veranderen. Er zou dan ook veel meer aandacht moeten komen voor de enorme hoeveelheid onbetaald werk die nu al wordt verricht. Dat zei ze op de Canadese televisie. Bekijk het fragment hier: https:// www.youtube.com/watch?v=drdmmbonfuw

4 De race tegen de machine 1. 2. 3. 4.

5.

6.

7.

8.

Gregory Clark, A Farewell to Alms. A Brief Economic History of the World (2008), pag. 286. Geciteerd in: Erik Brynjolfsson en Andrew McAfee, The Second Machine Age (2014), pag. 175. Geciteerd in: Leeds Mercury (13 maart 1830). Michael Greenstone en Adam Looney, ‘Trends’, The Milken Institute Review (herfst 2011). http://www.milkeninstitute.org/publications/ review/2011_7/08-16MR51.pdf Gordon Moore, ‘Cramming More Components onto Integrated Circuits’, Electronics Magazine (19 april 1965). http://web.eng.fiu.edu/ npala/eee6397ex/Gordon_Moore_1965_Article.pdf Intel, ‘Excerpts from A Conversation with Gordon Moore: Moore’s Law’ (2005). http://large.stanford.edu/courses/2012/ph250/lee1/docs/ Excepts_A_Conversation_with_Gordon_Moore.pdf In 1965 ging Moore er nog vanuit dat het aantal transistors iedere twaalf maanden zou verdubbelen. In 1970 maakte hij daar 24 maanden van. Tegenwoordig wordt van 18 maanden uitgegaan. Arthur Donovan and Joseph Bonner, The Box That Changed the World: Fifty Years of Container Shipping (2006).

225

9.

10.

11. 12.

13.

Een artikel in The Atlantic bracht me op het idee van de gelijktijdige opmars van de chip en de doos. Overigens zijn globalisering en de opmars van de technologie niet van elkaar te scheiden. Globalisering wordt immers mogelijk gemaakt door technologische vooruitgang. Zie Charles Davi, ‘The Mystery of the Incredible Shrinking American Worker’, The Atlantic (11 februari 2013). http://www.theatlantic.com/ business/archive/2013/02/the-mystery-of-the-incredible-shrinkingamerican-worker/273033/ De oeso schat dat technologie (met name ict) verantwoordelijk is voor 80 procent van de afname van het aandeel van lonen in het bbp. In landen als China en India speelt overigens hetzelfde, ook daar is het aandeel van arbeid afgenomen. Zie ook: Loukas Karabarbounis en Brent Neiman, ‘The Global Decline of the Labor Share’, The Quarterly Journal of Economics (2014). http://qje.oxfordjournals.org/ content/129/1/61.abstract Robert H. Frank en Philip J. Cook, The Winner-Take-All Society: Why the Few at the Top Get So Much More Than the Rest of Us (1996). Walter Scheidel en Steven J. Friesen, ‘The Size of the Economy and the Distribution of Income in the Roman Empire’, Journal of Roman Studies (november 2009). http://journals.cambridge.org/action/displa yAbstract?fromPage=online&aid=7246320&fileId =S0075435800000071 Kaja Bonesmo Fredriksen, ‘Income Inequality in the European Union’, oecd Working Papers (16 april 2012). http://search.oecd.org/ officialdocuments/displaydocumentpdf/?cote=eco/

wkp(2012)29&docLanguage=En 14.

15.

Derek Thompson, ‘This Is What the Post-Employee Economy Looks Like’, The Atlantic (20 april 2011). http://www.theatlantic.com/ business/archive/2011/04/this-is-what-the-post-employee-economylooks-like/237589/ Neem radiologen. Momenteel zijn het de best betaalde medisch specialisten, maar na meer dan tien jaar onderwijs zouden ze het straks zomaar kunnen afleggen tegen hightech scanners die hetzelfde doen voor een honderdste van de prijs – en dan beter. Advocaten hebben er al last van. Waar eerst dik betaalde academici nodig waren om juridische documenten te doorzoeken, doen computers nu hetzelfde werk zonder te klagen over hoofdpijn. Een groot chemisch

226

bedrijf liet zijn nieuwe software onlangs kijken naar werk dat in de jaren tachtig en negentig door juridische medewerkers was verricht. Conclusie: slechts in 60 procent van de gevallen hadden de mensen het bij het rechte eind gehad. ‘Bedenk hoeveel geld er wel niet verspild is om iets beter te zijn dan een toss,’ verzuchtte de bedrijfsleider. Zie John Markoff, ‘Armies of Expensive Lawyers, Replaced by Cheaper Software’, The New York Times (4 maart 2011). http://www.nytimes. com/2011/03/05/science/05legal.html 16. Carl Benedikt Frey en Michael A. Osborne, The Future of Employment: How Susceptible Are Jobs to Computerisation’, Oxford Martin School (17 september 2013). http://www.oxfordmartin.ox. ac.uk/downloads/academic/The_Future_of_Employment.pdf De Europese doorrekening vind je hier: http://www.bruegel.org/nc/ blog/detail/article/1399-chart-of-the-week-54-percent-of-eu-jobs-atrisk-of-computerisation 17. Gary Marcus, ‘Why We Should Think About The Threat of Artificial Intelligence’, The New Yorker (24 oktober 2013). http://www.newyorker. com/online/blogs/elements/2013/10/why-we-should-think-about-thethreat-of-artificial-intelligence.html 18. Susan B. Carter, ‘Labor Force for Historical Statistics of the United States, Millennial Edition’ (september 2003). http://economics.ucr. edu/papers/papers04/04-03.pdf 19. Yale Brozen, ‘Automation: The Retreating Catastrophe’, Left & Right (september 1966). http://www.unz.org/Pub/LeftRight-1966q3-00019 20. David Rotman, ‘How Technology Is Destroying Jobs’, mit Technology Review (12 juni 2013). http://www.technologyreview.com/ featuredstory/515926/how-technology-is-destroying-jobs 21. Derek Thompson, ‘Overdrive: How America’s Amazing Car Recovery Explains the U.S. Economy’, The Atlantic (6 september 2013). http:// www.theatlantic.com/business/archive/2013/09/overdrive-howamericas-amazing-car-recovery-explains-the-us-economy/279413 22. Patrick House, ‘The Electronic Holy War’, The New Yorker (25 maart 2014) http://www.newyorker.com/online/blogs/elements/2014/03/ the-electronic-holy-war.html 23. Brynjolfsson en McAfee, The Second Machine Age, pag. 27. 24. Ian Morris, Why The West Rules – For Now (2010) pag. 495. 25. Morris, Why The West Rules, pag. 497.

227

26. 27. 28.

29.

30.

31.

32.

Diane Coyle, gdp. A Brief but Affectionate History (2014) pag. 79. Frank Levy en Richard Murnane, The New Division of Labor (2004). ‘Er zijn overal al robots,’ schrijft de programmeur Mike Loukides. ‘We hebben onszelf alleen zo getraind dat we ze niet zien.’ Als er straks zelfrijdende auto’s, robotserveersters en automatische belastingadviseurs zijn, dan zullen de robots nog steeds toekomstmuziek zijn. Zie: Mike Loukides, ‘The Future Is All Robots. But Will We Even Notice?’, Forbes (17 december 2013). http://www. forbes.com/sites/oreillymedia/2013/12/17/the-future-is-all-robots-butwill-we-even-notice/ Er zijn aanwijzingen dat zelfs de banen van hoogopgeleiden sinds het jaar 2000 in de verdrukking zijn gekomen, met als gevolg dat zij de banen van lager opgeleiden inpikken. Werknemers zijn dan ook steeds vaker overgekwalificeerd. Zie: Paul Beaudry, David A. Green en Ben Sand, ‘The Great Reversal in the Demand for Skill and Cognitive Tasks’, National Bureau of Economic Research (januari 2013). http:// www.economics.ubc.ca/files/2013/05/pdf_paper_paul-beaudry-greatreversal.pdf Bas ter Weel, ‘Banen in het midden onder druk’, cpb Policy Brief, (juni 2012). http://www.cpb.nl/sites/default/files/publicaties/download/ cpb-policy-brief-2012-06-loonongelijkheid-nederland-stijgt.pdf Het zou kunnen dat juist de globalisering de technologische vooruitgang even heeft geremd. Onze kleren worden nu immers niet door stalen robotarmen of intelligente cyborgs vervaardigd, maar door kleine kinderhandjes in Vietnam en China. Het is nog altijd goedkoper voor veel werkgevers om hun opdrachten uit te besteden aan Aziaten, dan aan robots. Misschien dat daarom ook veel van de grote technologische dromen van de twintigste eeuw nog niet zijn uitgekomen. ‘We wilden vliegende auto’s, maar in plaats daarvan kregen we 140 tekens,’ schampert Peter Thiel, de oprichter van PayPal. Zie: David Graeber, ‘Of Flying Cars and the Declining Rate of Profit’, The Baffler (2012). Andrew McAfee, ‘Even Sweatshops are Getting Automated. So What’s Left?’ (22 mei 2014). http://andrewmcafee.org/2014/05/mcafee-nike-automation-labortechnology-globalization

228

33. 34. 35.

36. 37. 38.

39.

Steven E. Jones, Against Technology. From the Luddites to Neo-Luddism (2006) hoofdstuk 2. ‘Leeds Woollen Workers Petition, 1786’, Modern History Sourcebook. http://www.fordham.edu/halsall/mod/1786machines.asp Robert Skidelsky, ‘Death to Machines?’, Project Syndicate (21 februari 2014). http://www.project-syndicate.org/commentary/robertskidelsky-revisits-the-luddites--claim-that-automation-depresses-realwages Tyler Cowen, The Great Stagnation, pag. 172. Geciteerd in: Daron Acemoglu en James A. Robinson, Why Nations Fail. The Origins of Power, Prosperity and Poverty (2012) pag. 226. De arme William Lee, een Engelse uitvinder die al in 1589 de naaimachine uitvond, ging op audiëntie bij koningin Elizabeth, die hem een flinke veeg uit de pan gaf. ‘Bedenk wat uw uitvinding zou doen met mijn arme onderdanen,’ beet de majesteit hem toe. ‘Het zou hen zeker ruïneren, door hun banen te vernietigen en ze tot zwervers te reduceren.’ Lee moest Engeland verlaten, probeerde het nog aan het Franse hof, maar ving ook daar bot. Pas twee eeuwen later ontving James Hargreaves een koninklijk patent voor zijn ‘Spinning Jenny’ - hij zou er de geschiedenisboeken mee ingaan en er de opstand van de Luddieten mee ontketenen. Ineens kon 50 kilo katoen in 300 uur worden gesponnen, in plaats van 50.000 uur. Thomas Piketty, ‘Save Capitalism from the Capitalists by Taxing Wealth’, The Financial Times (28 maart 2014). http://www.ft.com/intl/ cms/s/0/decdd76e-b50e-11e3-a746-00144feabdc0.html#axzz30vduzyae

5 Het einde van de armoede 1. 2.

3.

Jessica Sedgwick, ‘November 1997 -- Cherokee Casino Opens’. http:// www2.lib.unc.edu/ncc/ref/nchistory/nov2007 James H. Johnson Jr., John D. Kasarda en Stephen J. Appold, ‘Assessing The Economic and Non-Economic Impacts of Harrah’s Cherokee Casino, North Carolina’ (juni 2011). http://www.clevelandchamber. org/chamber/ unc_KenanInstitute_Cherokee.pdf Het geld van kinderen onder de 18 gaat in een fonds dat vrijkomt als ze volwassen worden.

229

4.

5.

6.

7.

8. 9. 10. 11. 12.

13.

14.

Jane Costello et al., ‘Relationships Between Poverty and Psychopathology. A Natural Experiment’, Journal of the American Medical Association (oktober 2003). http://jama.jamanetwork.com/ article.aspx?articleid=197482 Geciteerd in: Moises Velasquez-Manoff, ‘What Happens When the Poor Receive a Stipend?’, The New York Times (18 januari 2014). http:// opinionator.blogs.nytimes.com/2014/01/18/what-happens-when-thepoor-receive-a-stipend/?nl=opinion&emc=edit_ty_20140121 William Copeland and Elizabeth J. Costello, ‘Parents’ Incomes and Children’s Outcomes: A Quasi-Experiment’, American Economic Journal . Applied Economics (januari 2010). http://www.ncbi.nlm.nih. gov/pmc/articles/pmc2891175/ Geciteerd in: Moises Velasquez-Manoff, ‘What Happens When the Poor Receive a Stipend?’. Volgens Costello waren het de cash transfers – en niet de nieuwe voorzieningen (school, ziekenhuis) – die het echte verschil maakten. De verbeteringen in het leven van de Cherokees traden namelijk op zodra het geld binnenstroomde, ver voordat de nieuwe voorzieningen werden gerealiseerd. Jane Costello et al., ‘Relationships Between Poverty and Psychopathology’, pag. 2029. Richard Dowden, ‘The Thatcher Philosophy’, Catholic Herald (22 december 1978). http://www.margaretthatcher.org/document/103793 Sendhil Mullainathan en Eldar Shafir, Scarcity: Why Having Too Little Means So Much (2013). Velasquez-Manoff, ‘What Happens When the Poor Receive a Stipend?’. Donald Hirsch, ‘An Estimate of the Cost of Child Poverty in 2013’, Centre for Research in Social Policy. http://www.cpag.org.uk/sites/ default/files/Cost%20of%20child%20poverty%20research%20 update%20(2013)_0.pdf Donald Hirsch, ‘Estimating the Costs of Child Poverty’, Joseph Rowntree Foundation (oktober 2008). http://www.jrf.org.uk/sites/ files/jrf/2313.pdf Zie bijvoorbeeld: Harry J. Holzer, et al., ‘The Economic Costs of Poverty in the United States. Subsequent Effects of Children Growing Up Poor’, Center for American Progress (januari 2007). http://www. americanprogress.org/issues/2007/01/pdf/poverty_report.pdf

230

15.

Ik heb de cijfers afgerond. Zie Greg J. Duncan, ‘Economic Costs Of Early Childhood Poverty’, Partnership for America’s Economic Success, Issue Brief #4 (februari 2008). http://www.readynation.org/ docs/researchproject_duncan_200802_brief.pdf 16. Valerie Strauss, ‘The Cost of Child Poverty: $500 billion a year, The Washington Post (25 juli 2013). http://www.washingtonpost.com/blogs/ answer-sheet/wp/2013/07/25/the-cost-of-child-poverty-500-billion-ayear/ 17. Daniel Fernandes, John G. Lynch Jr. en Richard G. Netemeyer, ‘Financial Literacy, Financial Education and Downstream Financial Behaviors’, Management Science (januari 2014). http://papers.ssrn. com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2333898 18. Dat wil zeggen: de gemiddelde levensverwachting. Binnen een land zijn er natuurlijk wel grote gezondheidsverschillen tussen arm en rijk. Dat laat onverlet dat economische groei al snel weinig doet voor de gemiddelde levensverwachting van een land. 19. Geciteerd in: Rutger Bregman, ‘99 problemen, 1 oorzaak’, De Correspondent. https://decorrespondent.nl/388/99-problemen-1oorzaak/ 14916660-5a5eee06 20. Zie ook: Brian Nolan et al, Changing Inequalities and Societal Impacts in Rich Countries: Thirty Countries’ Experiences (2014). Dit verslag van een groot onderzoek van meer dan 200 wetenschappers uit heel Europa, de vs, Australië, Canada, Japan en Korea vond sterke verbanden tussen ongelijkheid en minder geluk, lagere sociale mobiliteit, lagere opkomst bij verkiezingen en meer ‘statuszucht’. De samenhang met criminaliteit en maatschappelijke participatie is minder eenduidig. Hier is vooral armoede nadelig, meer dan ongelijkheid over de hele linie. 21. Ironisch genoeg zijn mensen in gelijke landen als Duitsland en Noorwegen het minst geneigd successen aan zichzelf toe te schrijven. Een succesvolle Amerikaan daarentegen zal (zo blijkt uit de World Values Survey) het niet zo snel over zijn geluk of over de rol van de omstandigheden hebben. 22. Jonathan D. Ostry, Andrew Berg, en Charalambos G. Tsangarides, ‘Redistribution, Inequality, and Growth’, imf (april 2014). http://www. imf.org/external/pubs/ft/sdn/2014/sdn1402.pdf

231

23.

24.

25. 26.

27.

28.

De bevindingen van Wilkinson en Pickett deden veel stof opwaaien, maar sinds de publicatie van The Spirit Level zijn er tientallen onderzoeken verschenen die hun these bevestigen. In 2011 stelde de Joseph Rowntree Foundation een onafhankelijk onderzoek in naar hun bewijs. De conclusie: ja, er bestaat grote wetenschappelijke consensus over de correlatie tussen ongelijkheid en sociale problemen. En ja, ook voor het oorzakelijke verband bestaat aardig wat bewijs. Zie: Karen Rowlingson, ‘Does Income Inequality Cause Health and Social Problems?’ (september 2011). http://www.jrf.org.uk/sites/files/ jrf/inequality-income-social-problems-full.pdf Omgekeerd geldt dat armen én rijken in landen met een grotere verzorgingsstaat gelukkiger zijn en minder voornoemde sociale problemen ervaren. Zie voor een grondige studie op dit gebied: Patrick Flavin, Alexander C. Pacek en Benjamin Radcliff, ‘Assessing the Impact of the Size and Scope of Government on Human WellBeing’, Social Forces (juni 2014). http://sf.oxfordjournals.org/ content/92/4/1241 Eén probleem lijkt overigens toe te nemen naarmate een land gelijker wordt: zelfmoord. In veel landen bestaat er een omgekeerde relatie tussen het aantal moorden en het aantal zelfmoorden. Verklaring? Wellicht reageren mensen in gelijke landen hun frustraties sneller op zichzelf af. Zie Mattheus 26, vers 11, Markus 14, vers 7 en Johannes 12 vers 8. Geciteerd in: Emily Badger, ‘Hunger Makes People Work Harder, and Other Stupid Things We Used to Believe About Poverty’, The Atlantic Cities (17 juli 2013). http://www.theatlanticcities.com/jobs-andeconomy/2013/07/hunger-makes-people-work-harder-and-otherstupid-things-we-used-believe-about-poverty/6219/ Geciteerd in: Kerry Drake, ‘Wyoming Can Give Homeless a Place to Live, and Save Money’, Wyofile (3 december 2013). http://wyofile.com/ kerrydrake/wyoming-homelessness-place-live-save-money/#sthash. vf7m8aks.dpuf Een studie uit Florida laat zien dat een dakloze op straat 31.000 dollar per jaar kost, terwijl de staat voor een dakloze met een huis en hulpverlener slechts 10.000 dollar per jaar hoeft uit te geven. Een onderzoek uit Colorado komt uit op 43.000 tegenover 17.000 dollar. Zie: Kate Santich, Cost of Homelessness in Central Florida? $31K per

232

29. 30.

31.

32.

33.

34.

35.

36.

person, Orlando Sentinel (21 mei 2014). http://articles.orlandosentinel. com/2014-05-21/news/os-cost-of-homelessness-orlando-20140521_1_ homeless-individuals-central-florida-commission-tulsa en Scott Keyes, ‘Colorado Proves Housing The Homeless Is Cheaper Than Leaving Them On The Streets’, Think Progress (5 september 2013). http://thinkprogress.org/economy/2013/09/05/2579451/coloradohomeless-shelter Malcolm Gladwell heeft hier een schitterend essay over geschreven. Zie: http://gladwell.com/million-dollar-murray Birgit Kooijman, ‘Rotterdam haalt daklozen in huis’, Binnenlands Bestuur (28 augustus 2009). http://www.binnenlandsbestuur.nl/ sociaal/achtergrond/achtergrond/rotterdam-haalt-daklozen-inhuis.127589.lynkx Plan van aanpak Maatschappelijke Opvang Fase II, ‘Van de straat naar een thuis’. http://www.utrecht.nl/fileadmin/uploads/documenten/5. sociaal-maatschappelijk/Zorg_voor_sociaal_kwetsbaren/ocw_Plan_ van_Aanpak_MO_fase2_samenvatting_1_.pdf Geciteerd in: Dick Wittenberg, ‘Duizenden zwervers belanden weer op straat’, nrc Handelsblad (10 november 2011). http://www.nrc.nl/ nieuws/2011/11/10/duizenden-zwervers-belanden-weer-op-straat/ Mathijs Tuynman et al., Monitor Stedelijk Kompas 2012, Trimbos Instituut. http://www.rijksoverheid.nl/bestanden/documenten-enpublicaties/rapporten/2013/09/02/monitor-stedelijk-kompas-2012/ monitor-stedelijk-kompas-2012.pdf In 2006 waren er ongeveer 10.000 daklozen in de grote steden, zo lezen we in het eerste Plan van Aanpak. In 2009 was dat aantal gedaald naar ongeveer 6,5 duizend, maar in 2012 was het alweer gegroeid naar 12,4 duizend. Zie: cbs Statline, ‘Daklozen; persoonskenmerken’. http://statline.cbs.nl/StatWeb/ publication/?dm=slnl& pa=80799ned&d1=a&d2=a&d3=a&hdr=t,g 2&stb=g1&vw=t Cebeon, ‘Kosten en baten van Maatschappelijke opvang. Bouwstenen voor effectieve inzet van publieke middelen’ (2011). http://www. rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/notas/2011/04/28/ kosten-en-baten-van-maatschappelijke-opvang.html Het Nederlandse programma voor gratis groente en fruit, SchoolGruiten, heeft een adviesprijs van 25 euro per kind per jaar. Er

233

zijn ongeveer 1,5 miljoen basisschoolkinderen. Zie: http://www.fruit. scholen.net/schoolgruiten/contactorganisatie/veel_gestelde_vragen. html 37. Ruper Neate, ‘Scandal of Europe’s 11m Empty Homes’, The Guardian (23 februari 2014). http://www.theguardian.com/society/2014/feb/23/ europe-11m-empty-properties-enough-house-homeless-continenttwice 38. Richard Bronson, ‘Homeless and Empty Homes. An American Travesty’, The Huffington Post (24 augustus 2010). http://www. huffingtonpost.com/richard-skip-bronson/post_733_b_692546.html 39. Geciteerd in: John Stoehr, ‘The Answer to Homelessness. Why Conservative Utah Gives Away Housing’, The American Conservative (20 maart 2014). http://www.theamericanconservative.com/articles/ the-answer-to-homelessness/ 40. Geciteerd in: Moises Velasquez-Manoff, ‘What Happens When the Poor Receive a Stipend?’.

6 De lessen van de geschiedenis 1. 2. 3. 4. 5.

6. 7.

Dit is een citaat van de Britse schrijver Leslie Poles Hartley (18951972). Brian Steensland, The Failed Welfare Revolution. America’s Struggle Over Guaranteed Income Policy (2008) pag. 93. Steensland, pag. 96. Steensland, pag. 115. Peter Passell en Leonard Ross, ‘Daniel Moynihan and President-Elect Nixon: How Charity Didn’t Begin at Home’, New York Times (14 januari 1973). http://www.nytimes.com/books/98/10/04/specials/ moynihan-income.html Ibidem. Uit recent onderzoek van de John Hopkins University blijkt dat in de afgelopen dertig jaar de Amerikaanse verzorgingsstaat zich steeds meer op de rijkere armen is gaan richten. Dat wil zeggen: mensen die werken, getrouwd of oud zijn. Zij zouden de steun meer ‘verdienen’. Het gevolg is dat de allerarmste gezinnen, meestal zonder vader, er met maar liefst 35 procent op achteruit zijn gegaan sinds 1983. Bijna anderhalf miljoen huishoudens, waaronder 2,8 miljoen kinderen,

234

8. 9.

10.

11.

12.

13. 14.

15.

16.

leefden in 2012 zelfs van minder dan 2 dollar per persoon per dag, in extreme armoede. Zie: Gabriel Thompson, ‘Could You Survive on $2 a Day?’, Mother Jones (13 december 2012). http://www.motherjones.com/ politics/2012/12/extreme-poverty-unemployment-recession-economyfresno The Reading Mercury (11 mei 1795). http://www1.umassd.edu/ir/ resources/poorlaw/p1.doc Het gaat hier om de pest. Zie: Thomas Malthus, ‘An Essay on the Principle of Population’ (1798). http://www.esp.org/books/malthus/ population/malthus.pdf Voor het gemak spreek hier over David Ricardo als ‘econoom’, ook al werd er in die tijd over ‘politieke economie’ gesproken. De moderne econoom is, zoals we in het hoofdstuk over het bbp zullen zien, een uitvinding uit de jaren dertig van de twintigste eeuw. Report from His Majesty’s Commissioners for inquiring into the Administration and Practical Operation of the Poor Laws’ (1834), pag. 257-61. http://www.victorianweb.org/history/poorlaw/endallow.html Polanyi gaf wel een andere interpretatie aan de vermeende mislukking dan zijn voorgangers. Hij dacht het Speenhamland systeem de lonen had verlaagd omdat arbeiders samen nog geen vuist konden maken. Boyd Hilton, A Mad, Bad & Dangerous People? England 1783-1846 (2006) pag. 595. Fred Block en Margaret Somers, ‘In the Shadow of Speenhamland: Social Policy and the Old Poor Law’, Politics & Society (juni 2003) pag. 287. In een land als Bangladesh lag het gemiddelde aantal kinderen per vrouw in 1970 nog op zeven, waarvan een kwart stierf voor het vijfde levensjaar. Inmiddels krijgt een Bengaalse vrouw slechts twee kinderen en is de kindersterfte gedaald naar 4 procent. Je ziet het overal ter wereld: zodra de armoede daalt, daalt de kindersterfte en remt de bevolkingsgroei af. Zie: Rutger Bregman, ‘Hoeveel mensheid kan een aarde aan?’, De Correspondent. https://decorrespondent. nl/660/hoeveel-mensheid-kan-een-aarde-aan/25373700-31cdae30 Frances Coppola, ‘An Experiment With Basic Income’, Pieria (12 januari 2014). http://www.pieria.co.uk/articles/an_experiment_with_ basic_income. Zie ook: Walter I. Trattner, From Poor Law to Welfare State. A History of Social Welfare in America (1999) pag. 48-49.

235

17. 18.

Boyd Hilton, pagina 592. Ook hier is de geschiedenis niet zonder ironie: Keynes realiseerde zich honderd jaar later dat Westerse overheden de fout van Ricardo herhaalden toen ze na de Grote Depressie vasthielden aan de goudstandaard. In Europa speelde na de uitbraak van de crisis van 2008 hetzelfde met betrekking tot de euro, die voor zuidelijke landen een soort van goudstandaard werd (ze konden hun munt immers niet devalueren, waardoor hun concurrentiepositie verslechterde en de werkloosheid explodeerde). Net als in 1834 waren er ook in 1930 en 2010 genoeg politici te vinden die de gevolgen van dit macroeconomische beleid (armoede, werkloosheid, etc.) vooral aan de vermeende luiheid van werknemers en de te ruimhartige verzorgingsstaat toeschreven. 19. B. A. Holderness, ‘Prices, Productivity and Output’, Agrarian History, vol. 6, pag. 140. 20. Joseph Hanlon et al., Just Give Money to the Poor (2010) pag. 17-18. 21. Block en Somers, ‘In the Shadow of Speenhamland’, pag. 312. 22. Mark Blaug, ‘The Poor Law Report Reexamined’, The Journal of Economic History (juni 1964) pag. 229-245. http://journals.cambridge. org/action/displayAbstract?fromPage=online&aid=7548748 23. Joseph Hanlon et al., Just Give Money to the Poor, pag. 16-17. 24. ‘The consensus on raising people out of poverty is surprisingly recent’, The Economist (25 juli 2013) http://www.economist.com/news/ finance-and-economics/21582233-consensus-raising-people-outpoverty-surprisingly-recent-penury?frsc=dg%257Ca 25. In hetzelfde jaar publiceerde de historica Gertrude Himmelfarb The Idea of Poverty, waarin ze de kritiek van Malthus, Bentham en De Tocqueville op het Speenhamland syteem nog eens uitgebreid de revue liet passeren. 26. Matt Bruenig, ‘When Pundits Blamed White People for a “Culture of Poverty”’, The Week (1 april 2014). http://theweek.com/article/ index/259055/when-pundits-blamed-white-people-for-a-culture-ofpoverty 27. ‘Het choqueert me om naar deze bevindingen te kijken en te moeten concluderen dat wij wetenschappers het bij het verkeerde eind hadden,’ vertelde Moynihan aan het Congres. Een van de redenen waarom hij, een conservatieve Republikein, altijd in het basisinkomen

236

28. 29.

30.

31.

32.

33. 34. 35.

36.

37.

38.

had geloofd, was dat het huwelijk erdoor zou worden versterkt. Zie: R.A. Levine, ‘A Retrospective on the Negative Income Tax Experiments: Looking Back at the Most Innovate Field Studies in Social Policy’, usbig Discussion Paper (juni 2004). http://www.usbig. net/papers/086-Levine-et-al-nit-session.doc Geciteerd in: Steensland, pag. 216. Barbara Ehrenreich, ‘Rediscovering Poverty: How We Cured “The Culture of Poverty,” Not Poverty Itself ’, Economic Hardship Project (15 maart 2012). http://economichardship.org/the-poor-always-with-usnecessarily-not-us Austin Stone, ‘Welfare: Moynihan’s Counsel of Despair’, First Things (maart 1996). http://www.firstthings.com/article/1996/03/001-welfaremoynihans-counsel-of-despair Daniel Patrick Moynihan, ‘Speech on Welfare Reform’ (16 september 1995) http://www.j-bradford-delong.net/politics/ danielpatrickmoynihansspee.html Daar komt nog iets anders bij: het plan van Nixon zou, eenmaal ingevoerd, moeilijk terug te draaien zijn, omdat het snel brede steun zou vergaren. ‘New policies create new politics,’ schrijft Steensland (pagina 220). Steensland, pag. 226. Steensland, pag. x. Jonathan Witteman, ‘“Vernederende” klusjes voor Amsterdammers in bijstand’, de Volkskrant (24 december 2013). http://www.volkskrant.nl/ vk/nl/2686/Binnenland/article/detail/3567202/2013/12/24/ Vernederend-werk-voor-Amsterdammers-in-bijstand.dhtml Bij een grote meta-analyse van 93 Europese programma’s werd bij maar liefst de helft geen of zelfs een negatief effect gevonden. Zie: Frans den Butter en Emil Mihaylov, ‘Activerend arbeidsmarktbeleid is vaak niet effectief ’, esb (april 2008). http://personal.vu.nl/f.a.g.den. butter/activerend%20arbmarktbeleid2008.pdf Stephen Kastoryano en Bas van der Klaauw, ‘Dynamic Evaluation of Job Search Assistance’, iza Discussion Papers (15 juni 2011). http:// www.roa.nl/seminars/pdf2012/Bas%20van%20der%20Klaauw.pdf Het cynische is dat uitkeringsgerechtigden vaak niet eens nuttig werk mógen doen voor hun uitkering, want dat leidt tot verdringing van betaalde werknemers.

237

39.

Deborah Padfield, ‘Through the Eyes of a Benefits Adviser: A Plea For a Basic Income’, Open Democracy (5 oktober 2011). http://www. opendemocracy.net/ourkingdom/deborah-padfield/through-eyes-ofbenefits-adviser-plea-for-basic-income 40. David Graeber, ‘On The Phenomenon of Bullshit Jobs’, Strike! Magazine (17 augustus 2013). http://www.strikemag.org/bullshit-jobs

7 Verbeter de wereld, begin bij de belasting 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

Er zijn nogal wat mensen aan wie een vergelijkbare uitspraak wordt toegeschreven. Zie: Quote Investigator, ‘Taxes Are What We Pay for Civilized Society’. http://quoteinvestigator.com/2012/04/13/taxescivilize/#more-3655 Tim Craig, ‘D.C. Bag Tax Collects $150,000 in January For River Cleanup’, The Washington Post (30 maart 2010). http://www. washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2010/03/29/ AR2010032903336.html?sub=AR John A. Tauras, Patrick M. O’Malley en Lloyd D. Johnston, ‘Effects of Price and Access Laws on Teenage Smoking Initiation: A National Longitudinal Analysis’, National Bureau of Economic Research. http:// www.nber.org/papers/w8331.pdf Doris Prammer, Quality of Taxation and the Crisis: Tax shifts From a Growth Perspective’, Taxation Papers (augustus 2011) pag. 22. http:// ec.europa.eu/taxation_customs/resources/documents/taxation/ gen_info/economic_analysis/tax_papers/taxation_paper_29_en.pdf oecd, ‘Estimated Contribution of Capital, Labour and Consumption Taxes to TotalTtax Burden 2005’. http://www.taxreview.treasury.gov. au/content/Paper.aspx?doc=html/publications/papers/report/ section_6-02.htm International Labour Organisation, ‘Global Employment Trends 2013’, http://www.ilo.org/global/research/global-reports/globalemployment-trends/2013/lang--en/index.htm Er wonen overigens ook heel wat vrijwillige arbeidsbelastingontduikers binnen de Europese Unie. De Europese schaduweconomie wordt door Eurostat geschat op ongeveer 2 biljoen euro.

238

8.

9.

10. 11.

12.

13.

14.

15.

16. 17.

18.

Zie: Rutger Bregman, ‘Het waarmaken van idealen begint bij de belasting die we betalen’, de Correspondent. https://decorrespondent. nl/834/Het-waarmaken-van-idealen-begint-bij-de-belasting-die-webetalen/32063130-896d68b0 oecd, ‘Green Growth Indicators’. http://stats.oecd.org/Index. aspx?DataSetCode=greengrowth Zie voor de daling in Europa: Eurostat, ‘Environmental tax revenue by type, eu-27, 1995-2011’. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_ explained/index.php?title=File:Environmental_tax_revenue_by_ type,_eu-27,_1995-2011_(million_eur_and_%_tsc).png Britse historici gebruiken de omvang van een baksteen zelfs om de ouderdom van de steen in kwestie te dateren. James S. Henry, The Price of Offshore Revisited’, Tax Justice Network (juli 2012). http://www.taxjustice.net/cms/upload/pdf/Price_of_ Offshore_Revisited_120722.pdf In 2013 nam een overgrote meerderheid van het Nederlandse parlement nog een motie aan waarin werd gesteld dat Nederland geen ‘belastingparadijs’ mag worden genoemd. De regering spreekt liever van een ‘competitief fiscaal vestigingsklimaat’, waar menig dictator over mee kan praten. Niet toevallig was het financiële hoofdkwartier van de Libische kolonel Kadhafi in Ridderkerk gevestigd. Jesse Drucker, ‘Google 2.4% Rate Shows How $60 Billion Lost to Tax Loopholes’, Bloomberg (21 oktober 2010). http://www.bloomberg.com/ news/2010-10-21/google-2-4-rate-shows-how-60-billion-u-s-revenuelost-to-tax-loopholes.html Floyd Norris, ‘u.s. Companies Thrive as Workers Fall Behind’, The New York Times (9 augustus 2013). http://www.nytimes. com/2013/08/10/business/economy/us-companies-thrive-as-workersfall-behind.html Stefania Vitali, James B. Glattfelder en Stefano Battiston, ‘The Network of Global Corporate Control’. http://arxiv.org/ps_cache/arxiv/ pdf/1107/1107.5728v2.pdf Thomas Piketty, Capital in the Twenty-First Century (2014) pag. 365. David Autor, ‘Skills, Education, and the Rise of Earnings Inequality Among the “Other 99 Percent”’, Science (23 mei 2014). http://www. sciencemag.org/content/344/6186/843 Arthur Cecil Pigou, The Economics of Welfare (1932) pagina 29-30.

239

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

Greg Mankiw, ‘Raise the Gas Tax’, The Wall Street Journal (20 oktober 2006). http://gregmankiw.blogspot.nl/2006/10/pigou-club-manifesto. html Als het om klimaatverandering gaat, dan pleiten zij ervoor om een belasting op co2 in te voeren. Zelfs grote, vervuilende multinationals als Shell, ExxonMobil en Unilever vinden dat de co2-uitstoot beter in de prijzen zou moeten worden verwerkt. Elizabeth Kolbert, ‘Paying for It’, The New Yorker (10 december 2012). Geciteerd in: John Cassidy, ‘An Economist’s Invisible Hand. Arthur Cecil Pigou, Overlooked for Decades, Provides a Guide to the Financial Crisis’, The Wall Street Journal (28 november 2009). http:// online.wsj.com/news/articles/sb100014240527487042043045745456713 52424680 Kolen is hier ook een goed voorbeeld. Een Amerikaanse studie becijfert dat de schade van het verbranden van kolen (en dan nog exclusief klimaatverandering) 0,8 tot 5,6 keer zo hoog is als de toegevoegde waarde. ‘Als markten echt zelfregulerend waren, zoals hun voorstanders zeggen,’ schrijft de econoom Paul Krugman, ‘dan zouden we geen kolen verbranden.’ Zie: Paul Krugman, ‘Markets Can Be Very, Very Wrong’, The New York Times (30 september 2011). http:// krugman.blogs.nytimes.com/2011/09/30/markets-can-be-very-verywrong Veel van dit soort belastingen zullen overigens op internationaal niveau moeten worden ingevoerd. Anders zullen kapitaalstromen uitwijken naar andere landen, of zullen mensen hun vette voedsel over de grens inkopen. Zo is de invoering van een vettaks in Denemarken op een mislukking uitgelopen, ook omdat de bureaucratie te ingewikkeld bleek. Sam Ro, ‘Stock Market Investors Have Become Absurdly Impatient’, Business Insider (7 augustus 2012). http://www.businessinsider.com/ stock-investor-holding-period-2012-8 Benjamin Lockwood, Charles Nathanson en E. Glen Weyl, ‘Taxation and the Allocation of Talent’. http://papers.ssrn.com/sol3/papers. cfm?abstract_id=1324424 Dit wil natuurlijk niet zeggen dat de financiële sector totaal overbodig is en er geen talentvolle mensen bij banken zouden moeten werken. Het betekent wel dat de sector veel groter is dan sociaal wenselijk is,

240

26. 27. 28. 29. 30.

31.

32.

33. 34. 35.

36. 37. 38. 39.

en dat het goed zou zijn om meer talent naar andere sectoren te sluizen. John Stuart Mill, Principles of Political Economy (1848), boek 5, hoofdstuk 2. Edward J. Renehan jr., Commodore. The Life of Cornelius Vanderbilt (2007) pag. 24. Renehan jr., Commodore, xiii. Robert H. Frank, Luxury Fever. Money and Happiness in an Era of Excess (1999) pag. 14. William A. Croffut, The Vanderbilts and the Story of Their Fortune (1985). Zie ook: http://familytreemaker.genealogy.com/users/l/a/d/ Jean-Ladd/website-0001/uhp-1665.html Kenneth F. Scheve Jr. en David Stasavage, ‘Is the Estate Tax Doomed?’, The New York Times (24 maart 2013). http://opinionator.blogs.nytimes. com/2013/03/24/is-the-estate-tax-doomed Kenneth Scheve en David Stasavage, ‘The Conscription of Wealth: Mass Warfare and the Demand for Progressive Taxation’ (december 2009). http://www.yale.edu/leitner/resources/docs/2009-01.pdf Ha-Joon Chang, Economics: The Users’s Guide (2014) pag 79-80 en 361. oecd, ‘Estate and inheritance taxes’, http://stats.oecd.org/Index. aspx?DataSetCode=rev# De ongelijkheid van inkomen (wat je maandelijks binnen krijgt) is vrijwel altijd lager dan de ongelijkheid van vermogen (wat je bezit). Dankzij een erfenis kun je bijvoorbeeld erg vermogend zijn, ook al heb je een laag inkomen. Robert H. Frank, Luxury Fever, pag. 15. Arthur Cecil Pigou, The Economics of Welfare (1932) pag. 754. John Stuart Mill, Principle of Political Economy (1848) boek vijf, hoofdstuk zes. Vergelijk dat met het Zuid-Afrika van nu, waar de kosten van een begrafenis kunnen oplopen tot 40 procent van een jaarlijks gezinsinkomen. Kosten nog moeite worden gespaard: talloze dieren gaan aan het spit, gloednieuwe kleren worden aangeschaft en peperdure doodskisten besteld. ‘Het is gewoon de sociale druk,’ merkt een hoogleraar antropologie op. ‘En het is zeker een zware last voor

241

mensen als ze weinig geld hebben.’ Erger nog: na de dood van een familielid daalt het schoolbezoek van kinderen en wordt er vaker honger geleden. Zuid-Afrika zou wel wat wetten van Solon kunnen gebruiken. Zie: Robyn Curnow en Teo Kermeliotis, ‘Cost of elaborate funerals puts strain on Africans’, cnn (13 december 2011). http:// edition.cnn.com/2011/12/06/business/funeral-costs-africa/index.html 40. Sebastiaan Hol en Harm Mobach, ‘Hendrik J . Hofstra, Socialistische belastingpolitiek tussen zuinig beheer en maatschappijhervorming’. In: Frans Becker (red.), Van Troelstra tot Den Uyl. Het vijftiende jaarboek voor het democratisch socialisme (1994) pag. 228-246. http://www.wbs. nl/system/files/1994_jaarboek_democratisch_socialisme_nr_15.pdf 41. Tom Pfeil, Op gelijke voet. De geschiedenis van de belastingdienst (2009) pag. 242. 42. Geciteerd in: B.J. Spruyt, ‘Belastingheffing speelbal politiek’, Reformatorisch Dagblad (14 september 1999). http://www.refdag.nl/ oud/bin/990914bin16.html 43. Michel van Kooten en Sidney Vergouw, ‘Belasting- en premiedruk in de Europese Unie bijna 40 procent’, cbs (8 mei 2013). http://www.cbs. nl/nl-nl/menu/publicaties/webpublicaties/dns/materielelevensstandaard/publicaties/artikelen/archief/2013/2013-3829-wm.htm 44. Dat zei hij in dit fragment: http://vimeo.com/53333598 45. Michèle de Waard, ‘Prof. mr. H.J. Hofstra over de idee van de verzorgingsstaat; “Ik verafschuw het gelddenken”’, nrc Handelsblad (7 maart 1992). http://www.nrc.nl/handelsblad/van/1992/maart/07/ prof-mr-hj-hofstra-over-de-idee-van-de-verzorgingsstaat-7135627 46. W. Banning et al., ‘Socialisme en utopie’, Socialisme en Democratie (1953). http://pubnpp.eldoc.ub.rug.nl/files/root/tijdschrift/SenD/ SenD010/SenD_1953_07-8.pdf

8 Nieuwe cijfers voor een nieuwe tijd 1.

2.

Tim Webb, ‘Japan’s economy heads into freefall after earthquake and tsunami’, The Guardian (13 maart 2011). http://www.theguardian.com/ world/2011/mar/13/japan-economy-recession-earthquake-tsunami Merijn Knibbe, ‘De bestedingsgevolgen van de watersnoodramp: een succesvolle ”Keynesiaanse” schok’, Lux et Veritas (1 april 2013). http:// www.luxetveritas.nl/blog/?p=3006

242

3. 4. 5.

6. 7.

8. 9.

10. 11. 12.

13.

14.

15.

16.

Frédéric Bastiat, ‘Ce qu’on voit et ce qu’on ne voit pas’ (1850). http:// bastiat.org/en/twisatwins.html Geciteerd in: Diane Coyle, GDP. A Brief but Affectionate History (2014) pag. 106. OECD (2011), ‘Cooking and Caring, Building and Repairing: Unpaid Work around the World’, Society at a Glance 2011, pag. 25. http://dx. doi.org/10.1787/soc_glance-2011-3-enpag Zie ook: Coyle, gdp, pag. 109. Coyle, pag. 108. J.P. Smith, ‘”Lost milk?”: Counting the economic value of breast milk in gross domestic product’, Journal of Human Lactation (november 2013). http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23855027 Volgens het International Institute for Strategic Studies gaf China in 2013 112 miljard dollar uit aan het leger. Statistici proberen wel om de kwaliteitsverbeteringen van producten mee te rekenen. Maar dit is buitengewoon lastig. Voor sommige technische apparaten, zoals lampen en computers, zijn de verbeteringen veel groter geweest dan we in het bbp terugzien. Zie: Diane Coyle, The Economics of Enough. How to Run the Economy as if the Future Matters (2012) pag. 37. Robert Quigley, ‘The Cost of a Gigabyte Over the Years’, Geekosystem (8 maart 2011). http://www.geekosystem.com/gigabyte-cost-over-years Brynjolfsson en McAfee, The Second Machine Age, pag. 112. Clifford Cobb, Ted Halstead, and Jonathan Rowe, ‘If the gdp is Up, Why is America Down?’, The Atlantic Monthly (oktober 1995). http:// www.theatlantic.com/past/politics/ecbig/gdp.htm Jonathan Rowe, ‘The Gross Domestic Product.’ Testimony before the u.s. Senate Committee on Commerce, Science and Transportation (12 maart 2008). http://jonathanrowe.org/the-gross-domestic-product Als het bbp hiervoor gecorrigeerd zou worden, dan zou het aandeel van de financiële industrie met een vijfde tot wel de helft afnemen. Zie: Coyle, pag. 103. David Pilling, ‘Has gdp outgrown its use?’, The Financial Times (4 juli 2014). http://www.ft.com/intl/cms/s/2/dd2ec158-023d-11e4-ab5b00144feab7de.html#axzz39szhgwni Geciteerd in: European Systemic Risk Board, ‘Is Europe Overbanked?’ (juni 2014) pag. 16.

243

17. 18. 19.

Oscar Wilde, The Soul of Man under Socialism (1891). Geciteerd in: Coyle, pag. 10. Geciteerd in: J. Steven Landefeld, ‘gdp: One of the Great Inventions of the 20th Century’, Bureau of Economic Analysis. http://www.bea.gov/ scb/account_articles/general/0100od/maintext.htm 20. Maarten van Rossem, Drie Oorlogen. Een kleine geschiedenis van de 20e eeuw (2008), pag. 120. 21. Geciteerd in: Landefeld, ‘gdp: One of the Great Inventions of the 20th Century’. 22. Timothy Shenk, ‘The Long Shadow of Mont Pèlerin’, Dissent (herfst 2013). http://www.dissentmagazine.org/article/the-long-shadow-ofmont-pelerin 23. Geciteerd in: Jacob Goldstein, ‘The Invention Of “The Economy”’, Planet Money (28 februari 2014). http://www.npr.org/blogs/ money/2014/02/28/283477546/the-invention-of-the-economy 24. Coyle, pag. 25. 25. Beluister de speech waarin Kennedy deze uitspraak doet hier: https:// www.youtube.com/watch?v=5P6b9688K2g 26. Zie: William Baumol, The Cost Disease. Why Computers Get Cheaper and Healt Care Doesn’t (2012). 27. Natuurlijk wordt dit wel geprobeerd, in het onderwijs bijvoorbeeld door tentamens te standaardiseren met multiplechoicevragen, online hoorcolleges en grote klassen. Maar deze efficiëntie gaat ten koste van de kwaliteit. 28. Susan Steed en Helen Kersley, ‘A Bit Rich: Calculating the Real Value to Society of Different Professions’, New Economics Foundation (14 december 2009). http://www.neweconomics.org/publications/ entry/a-bit-rich 29. Kevin Kelly, ‘The Post Productive Economy’, The Technium (1 januari 2013). http://kk.org/thetechnium/2013/01/the-post-produc 30. Simon Kuznets, ‘National Income, 1929-1932’, National Bureau of Economic Research (7 juni 1934). http://www.nber.org/chapters/c2258. pdf 31. Coyle, pag. 14. 32. Simon Kuznets, ‘How to Judge Quality’, The New Republic (20 oktober 1962).

244

9 Achter de poorten van Luilekkerland 1.

2.

3.

4.

5. 6. 7.

8.

9.

10.

11.

oeso, ‘Aid to Developing Countries Rebounds in 2013 to Reach an All-Time High’ (8 april 2014). http://www.oecd.org/newsroom/ aid-to-developing-countries-rebounds-in-2013-to-reach-an-all-timehigh.htm Owen Barder, ‘Is Aid a Waste of Money?’, Center for Global Development (12 mei 2013). http://www.cgdev.org/blog/aid-wastemoney Linda J. Bilmes, ‘The Financial Legacy of Iraq and Afghanistan’ (maart 2013). https://research.hks.harvard.edu/publications/getFile. aspx?Id=923 (zie ook hoofdstuk 2) Deze berekening heb ik gemaakt voor het jaar 2009. Zie: oeso, ‘Agricultural Policies in oecd Countries’ (2009). http://www.oecd.org/ tad/agricultural-policies/43239979.pdf Dambisa Moyo, Dead Aid (2009), pag. 39. Zie de Ted-talk van Duflo: http://www.ted.com/talks/esther_duflo_ social_experiments_to_fight_poverty Het ‘randomiseren’ zien we niet terug in het boek Daniel. Tegenwoordig wordt het onderzoek het liefst ook nog ‘dubbelblind’ uitgevoerd. Noch arts noch patiënt weet dan wie welk medicijn krijgt. Alfredo Morabia, ‘Pierre-Charles-Alexandre Louis and the Evaluation of Bloodletting’, Journal of the Royal Society of Medicine (maart 2006). http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc1383766/pdf/0158.pdf Jessica Benko, ‘The Hyper-Efficient, Highly Scientific Scheme to Help the World’s Poor’, Wired (11 december 2013). http://www.wired. com/2013/11/jpal-randomized-trials/ Paul Glewwe, Michael Kremer, and Sylvie Moulin, ‘Textbooks and Test Scores: Evidence from a Prospective Evaluation in Kenya’ (1 december 1998). http://www.econ.yale.edu/~egcenter/infoconf/ kremer_paper.pdf Geciteerd in: Ian Parker, ‘The Poverty Lab. Transforming Development Economics, One Experiment at a Time’, The New Yorker (17 mei 2010). http://www.newyorker.com/ reporting/2010/05/17/100517fa_fact_parker

245

12.

13.

14.

15. 16.

17.

18.

19. 20.

Jessica Cohen en Pascaline Dupas, ‘Free Distribution or Cost-Sharing? Evidence From a Malaria Prevention Experiment’, nber Working Paper Series (oktober 2008). http://www.nber.org/papers/w14406.pdf Zie: Abhijit Banerjee, Esther Duflo, Rachel Glennerster en Cynthia Kinnan, ‘The Miracle of Microfinance? Evidence From a Randomized Evaluation’ (30 mei 2009). http://economics.mit.edu/files/4162 Ook Jeffrey Sachs liep een blauwtje bij Duflo. Een paar jaar geleden vroeg hij haar om zijn ‘millenniumdorpen’ te evalueren – een project waarbij dertien regio’s in sub-Saharisch Afrika aan de ideeën van de meester worden onderworpen. Duflo antwoordde dat het te laat was voor een grondige rct; Sachs liet nooit meer wat van zich horen. In 2013 verscheen het veelgeprezen boek van de journaliste Nina Munk, die jarenlang onderzoek deed naar de millenniumdorpen. Haar oordeel? Het project is peperduur en levert weinig op. Christopher Blattman en Paul Niehaus, ‘Show Them the Money. Why Giving Cash Helps Alleviate Poverty’, Foreign Affairs (mei/juni 2014). http://www.foreignaffairs.com/articles/141214/christopher-blattmanand-paul-niehaus/show-them-the-money Geciteerd in: Ian Parker, ‘The Poverty Lab’, The New Yorker. Angel Gurría, ‘The Global Dodgers’, The Guardian (27 november 2008). http://www.theguardian.com/commentisfree/2008/nov/27/ comment-aid-development-tax-havens Lant Pritchett, ‘The Cliff at the Border’, in: Ravi Kanbur en Michael Spence, Equity and Growth in a Globalizing World (2010) pag. 263. http://siteresources.worldbank.org/extpremnet/ Resources/489960-1338997241035/Growth_Commission_Equity_ Growth_Globalizing_World.pdf Michael Clemens, ‘Economics and Emigration: Trillion-Dollar Bills on the Sidewalk?’, Center for Global Development. http://www.cgdev. org/files/1425376_file_Clemens_Economics_and_Emigration_final. pdf John Kennan, ‘Open Borders’, National Bureau of Economic Research. http://www.nber.org/papers/w18307.pdf Terrie L. Walmsley, L. Alan Winters, S. Amer Ahmed en Christopher R. Parsons, ‘Measuring the Impact of the Movement of Labour Using a Model of Bilateral Migration Flows’, World Bank. https://www.gtap. agecon.purdue.edu/resources/download/2398.pdf

246

21. 22.

23.

24.

25.

26.

27.

28.

29.

30.

31.

World Trade Organisation, ‘Tariff Download Facility’. http://tariffdata. wto.org/Default.aspx?culture=en-us Kym Anderson and Will Martin, ‘Agricultural Trade Reform And The Doha Development Agenda’, World Bank (mei 2005). http://elibrary. worldbank.org/doi/pdf/10.1596/1813-9450-3607 Francesco Caselli en James Feyrer, ‘The Marginal Product of Capital’, imf. http://www.imf.org/external/np/res/seminars/2006/arc/pdf/cas. pdf Zie ook: Lant Pritchett, ‘The Cliff at the Border’. Zie voor een andere versie van het verhaal van Albert: Michael Huemer, ‘Citizenism and Open Borders’. http://openborders.info/blog/ citizenism-and-open-borders Branko Milanovic, ‘Global Income Inequality by the Numbers: in History and Now’, World Bank Policy Research Working Paper. http:// heymancenter.org/files/events/milanovic.pdf Richard Kersley, ‘Global Wealth Reaches New All-Time High’, Credit Suisse. https://www.credit-suisse.com/nl/en/news-and-expertise/ research/credit-suisse-research-institute/news-and-videos.article. html/article/pwp/news-and-expertise/2013/10/en/global-wealthreaches-new-all-time-high.html United Nations Sustainable Development Knowledge Platform, ‘A New Global Partnership: Eradicate Poverty and Transform Economies Through Sustainable Development’ (2013) pag. 4. http:// sustainabledevelopment.un.org/content/documents/8932013-05%20 -%20HLP%20Report%20-%20A%20New%20Global%20Partnership. pdf Deze berekeningen heb ik gemaakt met behulp van de website www. givingwhatwecan.org, waar je kunt bekijken hoe rijk je bent ten opzichte van de wereldbevolking. Branko Milanovic, ‘Global income inequality: the past two centuries and implications for 21st century’ (herfst 2011) http://www.ub.edu/ histeco/pdf/milanovic.pdf Ricardo Fuentes-Nieva en Nicholas Galasso, ‘Working for the few’, Oxfam (20 januari 2014). http://www.oxfam.org/en/policy/workingfor-the-few-economic-inequality Nicholas Hobbes, Essential Militaria: Facts, Legends, and Curiosities About Warfare Through the Ages (2004).

247

32. 33.

34.

35.

36.

37.

38.

Branko Milanovic, ‘Global Income Inequality by the Numbers’. In 2012 lag de Nederlandse armoedegrens voor een alleenstaande op 990 euro per maand. De grens van extreme armoede ligt (volgens de Wereldbank) op nog geen 30 euro per maand. De Nederlandse armoedegrens ligt dan ook 35 keer hoger dan de extreme armoedegrens. Michael A. Clemens, Claudio E. Montenegro en Lant Pritchett, ‘The Place Premium: Wage Differences for Identical Workers Across the us Border’, Harvard Kennedy School (januari 2009). http://dash.harvard. edu/bitstream/handle/1/4412631/Clemens%20Place%20Premium. pdf?sequence=1 Het overgrote deel van de ‘rijken’ in arme landen verblijft niet eens in hun geboorteland. Maar liefst vier van de vijf Haïtianen die meer dan 10 dollar per dag verdienen en in de statistieken van Haïti worden meegeteld, wonen in de Verenigde Staten. Steeds blijkt: verhuizen is de beste manier om armoede te ontvluchten. Ook de achterblijvers hebben daar baat bij. In 2012 bedroeg de geldstroom van immigranten naar hun thuisland maar liefst 400 miljard dollar. Dat is bijna vier keer zoveel als alle ontwikkelingshulp bij elkaar. Immigranten vervullen vaak de vacatures waar binnenlanders hun neus voor ophalen. Vanwege de vergrijzing ontstaan er straks talloze werkplekken die de inwoners van Luilekkerland moeilijk zelf kunnen opvullen. Waarom zouden we onze productieve ondernemers, techneuten en kenniswerkers meer laten zorgen, poetsen en tomatenplukken, als we daarvoor de hulp van buitenlanders kunnen inroepen? Mocht er sprake zijn van verdringing, dan is die tijdelijk en lokaal. Pikant detail: immigranten verdringen dan vooral de banen van eerdere immigranten. George Borjas, ‘Immigration and the American Worker. A Review of the Academic Literature’, Center for Immigration Studies (april 2013). http://cis.org/sites/cis.org/files/borjas-economics.pdf Heidi Shierholz, ‘Immigration and Wages. Methodological Advancements Confirm Modest Gains for Native Workers’, Economic Policy Institute (4 februari 2010). http://epi.3cdn. net/7de74ee0cd834d87d4_a3m6ba9j0.pdf Zie ook: Gianmarco I.P. Ottaviano en Giovanni Peri, ‘Rethinking the Effect of Immigration on Wages’. http://economics.ucdavis.edu/

248

people/gperi/site/papers/rethinking-the-effect-of-immigration-onwages 39. Frederic Docquiera, Caglar Ozden, Giovanni Peri, ‘The Wage Effects of Immigration and Emigration’, oeso (20 december 2010). http:// www.oecd.org/els/47326474.pdf 40. Tyler Cowen, Average is Over (2013) pag. 169. 41. Corrado Giulietti, Martin Guzi, Martin Kahanec en Klaus F. Zimmermann, ‘Unemployment Benefits and Immigration: Evidence from the eu’, Institute for the Study of Labor (oktober 2011). http://ftp. iza.org/dp6075.pdf Zie voor de vs: Leighton Ku and Brian Bruen, ‘The Use of Public Assistance Benefits by Citizens and Non-citizen Immigrants in the United States’, Cato Institute (19 februari 2013). http://object.cato.org/ sites/cato.org/files/pubs/pdf/workingpaper-13_1.pdf 42. oeso, ‘International Migration Outlook’, pag. 147. http://www.keepeek. com/Digital-Asset-Management/oecd/social-issues-migration-health/ international-migration-outlook-2013_migr_outlook-2013en#page149 43. Monique Kremer, Vreemden in de verzorgingsstaat. Hoe arbeidsmigratie en sociale zekerheid te combineren (2013). 44. Mathias Czaika en Hein de Haas, ‘The Effect of Visa Policies on International Migration Dynamics’, demig project paper (april 2014). http://www.imi.ox.ac.uk/pdfs/wp/wp-89-2014.pdf 45. Doug Massey, ‘Understanding America’s Immigration “Crisis”’, Proceedings of the American Philosophical Society (september 2007). http://www.uky.edu/AS/PoliSci/Peffley/qipsr%20files/Masseyunderstanding.immigration.crisis.aps.pdf 46. Gallup, ‘700 Million Worldwide Desire to Migrate Permanently’. http://www.gallup.com/poll/124028/700-million-worldwide-desiremigrate-permanently.aspx 47. Dick Wittenberg, ‘De terugkeer van de Muur’, De Correspondent. https://decorrespondent.nl/40/de-terugkeer-van-de-muur/1537800098648e4 48. Dylan Matthews, ‘Americans Already Think a Third of the Budget Goes to Foreign Aid. What If It Did?’, The Washington Post (8 november 2013). http://www.washingtonpost.com/blogs/wonkblog/

249

wp/2013/11/08/americans-already-think-a-third-of-the-budget-goesto-foreign-aid-what-if-it-did/ 49. Joseph Carens, ‘Aliens and Citizens: The Case for Open Borders’, The Review of Politics (voorjaar 1987). http://journals.cambridge.org/ action/displayAbstract?fromPage=online&aid=5340740

10 Hoe ideeën de wereld veranderen 1.

2. 3.

4.

5.

6.

7.

Joe Keohane, ‘How Facts Backfire. Researchers Discover a Surprising Threat to Democracy: Our Brains’, The Boston Globe (11 juli 2010). http://www.boston.com/bostonglobe/ideas/articles/2010/07/11/how_ facts_backfire/#sthash.pabpiDi7.dpuf De website van de onderzoeksgroep vind je hier: http://www. culturalcognition.net Ezra Klein, ‘How Politics Makes Us Stupid’, Vox (6 april 2014). http:// www.vox.com/2014/4/6/5556462/brain-dead-how-politics-makes-usstupid Nicholas Bakalar, ‘Shorter Workweek May Not Increase Well-Being’, The New York Times (28 augustus 2013). http://well.blogs.nytimes. com/2013/08/28/shorter-workweek-may-not-increase-well-being/?_ php=true&_type=blogs&_r=0&gwh=2531a29eed0dc93b664A8dbcd 97a08d9&gwt=pay Katie Grant, ‘Working Shorter Hours May Be “Bad For Health”’, The Telegraph (22 augustus 2013). http://www.telegraph.co.uk/ health/10259147/Working-shorter-hours-may-be-bad-for-health.html Inmiddels heb ik het onderzoek wel nader bestudeerd. Om uit de samenvatting van de studie te citeren: ‘Hoewel de tevredenheid met het aantal gewerkte uren toenam, had de afname geen impact op de tevredenheid met het werk en het leven. [...] Bovendien zouden positieve effecten ongedaan kunnen worden gemaakt door een toegenomen werkintensiteit.’ Met andere woorden, de Zuid-Koreanen waren korter, maar ook harder gaan werken. James H. Kuklinski et al, ‘Misinformation and the Currency of Democratic Citizenship’, The Journal of Politics (augustus 2010) pag. 810. http://richarddagan.com/framing/kuklinski2000.pdf Dat een schok wonderen kan doen bleek ook op die decemberavond in 1954. Toen de vliegende schotels niet op kwamen dagen, had één

250

8. 9.

10.

11. 12.

13.

14.

15.

16. 17. 18. 19. 20. 21.

aanwezige er geen zin meer in. Hij was van zijn geloof gevallen na de enorme ‘disconfirmatie’ van 12 uur, zo noteerde Festinger. (Niet toevallig was deze man ook degene die het minst in zijn overtuiging had geïnvesteerd. Hij had alleen een kersttripje naar Arizona moeten afzeggen om er die avond bij te kunnen zijn.) Solomon Asch, ‘Opinions and Social Pressure’, Scientific American (november 1955). http://kosmicki.com/102/Asch1955.pdf Alan Greenspan, ‘Speech At the American Bankers Association Annual Convention, New York’ (5 oktober 2004). http://www. federalreserve.gov/boarddocs/Speeches/2004/20041005/default.htm Geciteerd in: Edmund L. Andrews, ‘Greenspan Concedes Error on Regulation’, The New York Times (23 oktober 2008). http://www. nytimes.com/2008/10/24/business/economy/24panel.html?gwh=0ef8 9e4a87636971c0666Fb1aca2b09f&gwt=pay Dat zei hij tegen abc news: http://abcnews.go.com/ThisWeek/video/ interview-alan-greenspan-10281612 Edward Krudy, ‘Wall Street Cash Bonuses Highest Since 2008 Crash: Report’, Reuters (12 maart 2014). http://www.reuters.com/ article/2014/03/12/us-usa-bonuses-idusbrea2bowa20140312 Jurgen Tiekstra, ‘Joris Luyendijk: “Dit gaat helemaal fout”’, Volzin (september 2013). http://www.duurzaamnieuws.nl/joris-luyendijk-ditgaat-helemaal-fout Zie bijvoorbeeld: Milton Friedman, ‘Neo-Liberalism and its Prospects’, Farmand (17 februari 1951). http://0055d26.netsolhost.com/friedman/ pdfs/other_commentary/Farmand.02.17.1951.pdf F.A. Hayek, ‘The Intellectuals and Socialism’, The University of Chicago Law Review (voorjaar 1949). https://mises.org/etexts/ hayekintellectuals.pdf Geciteerd in: Angus Burgin, The Great Persuasion. Reinventing Free Markets since the Depression (2012). pag. 13. Geciteerd in: Burgin, The Great Persuasion, pag. 169. Ibidem, pag. 11. Ibidem, pag. 221. Francis Fukuyama, The End of History and the Last Man (1992). Friedman vertelde aan het einde van zijn leven dat hij het werk van slechts één filosoof echt goed had bestudeerd: Karl Popper. Deze Oostenrijkse denker dacht dat goede wetenschap uit ‘falsificatie’

251

22.

23. 24. 25. 26.

bestaat: je moet steeds op zoek gaan naar de dingen die niet kloppen met je theorie, in plaats van voortdurend de bevestiging te zoeken. Maar zoals we hebben gezien doen de meeste mensen het precies andersom. Sterker nog, dit is precies de manier waarop het neoliberalisme, inclusief Friedman zelf, lijkt te zijn ontspoord. Stephanie Mudge, ‘The Sociale Bases of Austerity. European Tunnel Vision & the Curious Case of the Missing Left’, speri Paper No.9 (februari 2014). http://speri.dept.shef.ac.uk/wp-content/ uploads/2013/01/ speri-Paper-No.9-The-Social-Bases-of-Austeritypdf-579kb.pdf John Maynard Keynes, The General Theory of Employment, Interest and Money (1936), laatste alinea. Zie ook: Rutger Bregman, De geschiedenis van de vooruitgang (2013) pag. 358. Geciteerd in: Burgin, The Great Persuasion, pag. 217. John Maynard Keynes, General Theory, laatste alinea.

252

Dankwoord

Een boek schrijf je nooit alleen, maar niet eerder heb ik daarbij zoveel hulp gehad. Mijn dank gaat allereerst uit naar de leden van De Correspondent, die meedachten, tips voor artikelen en boeken gaven en me op verschillende fouten wezen. Ook de collega’s die het manuscript of delen daarvan lazen, Jesse Frederik, Andreas Jonkers, Maurits Martijn en Rob Wijnberg, ben ik veel dank verschuldigd. Ontwerpers Shannon Lea, Martijn van Dam, Cynthia Mergel en Harald Dunnink dank ik voor de mooie infographics (en voor hun geduld al die keren dat ik nog een kleine wijziging bedacht). Harald en Martijn ontwierpen een cover waarin zij precies mijn gevoel over het boek wisten te vatten: de utopie als schets, geen blauwdruk, en met een vleugje zelfspot. Ik heb het grote voorrecht gehad dat Wil Hansen opnieuw mijn redacteur wilde zijn. Hij heeft me eens te meer behoed voor tal van anglicismen, kromme redeneringen en lelijke zinnen. Ten slotte was ik gezegend met de steun van mijn familie, vrienden en bovenal van Maartje. Ze las alle hoofdstukken, leverde kritiek waar ik slecht tegen maar niet zonder kon, omdat ze maar al te vaak gelijk had. Alles wat er is overgebleven aan kromme redeneringen, lelijke zinnen en onhaalbare illusies, neem ik geheel voor mijn rekening. Rutger Bregman Utrecht, augustus 2014

253

Dank dat je Rutgers boek hebt gelezen! Hopelijk met veel plezier. Zo ja, voel je dan vrij om het boek te delen met vrienden. We zijn er bij de De Correspondent namelijk van overtuigd dat het bij boeken en ideeën eerst om de verspreiding gaat en dan pas om de winst. Daarom hebben we het e-boek ook 60 procent lager geprijsd dan het papieren boek. Heb je het boek van iemand geleend en vond je het de moeite waard? Dan wil je zelf misschien ook wel iets bijdragen. Dat kan door het boek aan te schaffen, aan iemand anders cadeau te doen, lid te worden van De Correspondent of door een bedrag te doneren om verder journalistiek werk als dat van Rutger mogelijk te maken. Dat laatste kan via www.decorrespondent.nl/doneer Rutger gaat ondertussen verder met zijn journalistieke zoektocht op De Correspondent. Surf voor zijn laatste verhalen naar www.decorrespondent.nl/rutgerbregman Ernst-Jan Pfauth Uitgever De Correspondent

255

Rutger Bregman - Gratis Geld voor Iedereen (2014, De Correspondent).pdf - PDFCOFFEE.COM (2024)
Top Articles
Latest Posts
Recommended Articles
Article information

Author: Tuan Roob DDS

Last Updated:

Views: 6123

Rating: 4.1 / 5 (62 voted)

Reviews: 93% of readers found this page helpful

Author information

Name: Tuan Roob DDS

Birthday: 1999-11-20

Address: Suite 592 642 Pfannerstill Island, South Keila, LA 74970-3076

Phone: +9617721773649

Job: Marketing Producer

Hobby: Skydiving, Flag Football, Knitting, Running, Lego building, Hunting, Juggling

Introduction: My name is Tuan Roob DDS, I am a friendly, good, energetic, faithful, fantastic, gentle, enchanting person who loves writing and wants to share my knowledge and understanding with you.